Галактика

«РУВИКИ» ирӗклӗ энциклопединчи материал
Disambig gray.svg Ку терминӑн ытти пӗлтерӗшсем те пур, Галактика (пĕлтерĕшсем) пăхăр.
Çĕртен 60 миллион çутă çулĕнче вырнаçнă NGC 4414, 56 000 çутă çулĕ диаметăрлă Вероника çӳçĕсем спираллă галактика

Галактика (ав.гр. Γαλαξίας — Хуркайăк çулĕ) — гравитаци хăвачĕпе çыхăннă çăлтăрсенчен, çăлтăрсем хушшинчи газсенчен, çăлтăрсем хушшинчи тусантан тата тĕттĕм материнчен тăракан система. Галактикăри пĕтĕм объектсем галактикăн масса варри тавра çаврăнаççĕ. Галактикăсем - питĕ аякри объектсем. Вĕсем патне çитес хутлăха: çывăхисене мегапарсексемпе, аякрисем таран хĕрлĕ куçăмпа (z) виçме палăртнă. Питĕ аякра пулнăпа хĕçпăшаланман куçпа виçĕ галактикăна курма пулать: Андромеда тĕтрелĕхне, Пысăк тата пĕчĕк Магеллан пĕлĕчĕсене. Галактикăсенчи уйрăм çăлтăрсене XX-мĕш ĕмĕр пуçламăшĕчен курма пулман. 1990-мĕш çулсем пуçламăшне çăлтăрсем уйăрма пултарнă 30 галактикăран нумайрах пĕлмен. Хаббл телескопне космоса ярсан тата çĕр çинчи 10-метăрлă телескопсене ĕçлетерме тытăнсан çăлтăрсем уйăрма пултарнă галактикăсен шучĕ питĕ нумайланнă. Галактикăсем тĕрлĕ формăллă пулаççĕ: сфера евĕрлисем, диск евĕрлисем, спираллă галактикăсем, карлик тата тĕрĕс мар галактикăсем. Масси 107 пуçласа 1012 Хӗвел масси таран. Пирĕн Хуркайăк çулĕ галактикăн масси 3·1012 Хĕвел массипе тан. Галактика диаметăрĕ 5-рен 50 килопарсек таран[1]. Пирĕн галактикăн диаметрĕ 100 000 çутă çулĕ яхăн. Шутлайман проблемăсен пĕри - хăйне гравитаци хутшăнăвĕсенче кăна ткăтартакан тĕттĕм матери. Вăл галактикăн массин 90 % таран пулма пултарать, пулмасса пултарать, карлик галактикăри пек [2]. Уçлăхра галактикăсем тан мар саланнă: пĕр пайĕнче юнашар галактикăсен ушкăннĕ курма пулать, тепринче пĕр пĕчĕк галактикă та курăнмасть (войд тесе палăртаççĕ). Сăнакан уçлăхри галактикăсен шучĕ паллă мар, çапах 1011 патнелле пулмалла [3].

Сăнавсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Галактикăсен чи пĕлтерĕшле характеристикисем[1] (экстремальные значения опущены):

Параметр Виçекен меслет Пĕлтерĕшсен интервалĕ Пирĕн галактикăн çывăхлатнă пĕлтерĕшĕ
Диаметр D25 Фотометри 5—50 кпк 30 кпк
Дискăн радиус шкали R0 Фотометрия 1—7 кпк 3 кпк
Çăлтăр дискĕн хулăнăшĕ Аякран курăнкан дисксен Фотометрийĕ 0,3—1 кпк 0,7 кпк
Çутăлăх Фотометри 107—1011 Lʘ 5·1010 Lʘ
Масса М25 D25 ăшĕнче Доплер эффекчĕпе çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни 107—1012 Mʘ 2·1011 Mʘ
газ массин тӳпи Mgas/M25 D25 ăшĕнче нейтраллă тата молекулăри водород йĕрĕсен çутлăхне виçни 0,1—30 % 2 %
Галактикăн тулаш пайĕсен çавраннин хăвăртлăхĕ V Доплер эффекчĕпе çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни 50—300 км/с 220 км/с (Хĕвелпе юнашар)
Галактикăн тулаш пайĕсен çавраннин тапхăрĕ Доплер эффекчĕпе çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни 108—109 çул 2·108 (Хĕвелпе юнашар)
Варринчи хура шăтăкăн масси Доплер эффекчĕпе тĕшĕпе юнашар çăлтăрсен е/тата газсен хăвăртлăхне виçни. 3·105—3·109 Mʘ 4·106 Mʘ

Галактикăсен тĕп сăнакан пайĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Галактикăсен тĕп сăнакан пайĕсем[4]:

  1. Тĕрлĕ массăллă тата йывăрăш çăлтăрсем.
  2. Пĕр вырăнарах пуçтарăннă эволюци пĕтне çăлтăрсен юлашкисем.
  3. Сивĕ газлă-тусанлă хутлăх.
  4. Сапаланнă 105—106 К температурăллă вĕри газ.

Йĕкĕр çăлтăрсем кӳршĕ галактикăсенче сăнанмаççĕ, анчах Хĕвелпе юнашар хутлăха пăхсан вĕсем нумай пулмалла. Газлă-тусанлă хутлăх тата çăлтăрсем атомсенчен тăраççĕ, вĕсене барион материйĕ теççĕ. Барион мар материн шутне тĕтĕм материпе хура шăтăкăн масси кĕрет [4].

Галактика спектрĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Галактика спектрĕ пĕтĕм объектсен çуттинчен пухăнать. Вăтам галактикăн спектăрĕнче икĕ максимум. Шевлесен тĕп çăлкуçĕ- çăлтăрсен çутти, вĕсен нумайрах хăвачĕ çын куракан диапазона лекет (1-мĕш максимум). Галактивăсенче нумайрах чухне тусан нумай. Вăл курăнакан çутта çăтса инфрахĕрлĕдиапазонта çутать (2-мĕш максимум). Курăнакан диапазонти çутлăха 1-па танлаштарсан, çăлкуçсемпе тата çутатас меслетсемпе хушшинче çакăн пек пăхăну пулать [5]:

Диапазон Çутлăхăн тӳпи Никĕслĕ çутă çăлкуçĕсем
Гамма <10−4 Хăшпĕр галактикăсен хастар тĕшĕсем; пĕчченшер кĕске ялкăшакан çăлкуçсем)
Рентген 10−3—10−4 Тăвăр йĕкĕр системăсен аккреци дискĕсем тесных двойных систем; вĕри газ; хастар тĕшсем
Оптика 1 Тĕрлĕ температурăллă çăлтăрсем; çăлтăр çумĕнчи тусан дискĕсем - çывăх ИХ шевлесем; газ
Аякрий ИХ 0,5—2 Çăлтăрсем çутнипе ăшăннă çăлтăр хушшинчи тусан; хăшпĕр галактикăсенче хастар тĕшсемпе тусан.
Радио 10−2—10−4 Синхротрон шевлисем; ăшă шевлисем], эмиссие йĕрĕсем H I


  • E0: M89

    E0: M89

  • E1: M105

    E1: M105

  • E2: M60

    E2: M60

  • E3: M86

    E3: M86

  • E4: M49

    E4: M49

  • E6: M110

    E6: M110

  • S0: NGC 1316

    S0: NGC 1316

  • Sa: NGC 92

    Sa: NGC 92

  • Sc: M51

    Sc: M51

  • Sd: NGC 7793

    Sd: NGC 7793

  • Irr:NGC 1427

    Irr:NGC 1427

  • NGC 4650A — полярлă кăшăллă галактика

    NGC 4650A — полярлă кăшăллă галактика


Çапăнни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Галактика Антенна — икĕ хутшăнакан галактика

Галактикăсем хушшинчи хутлăх вĕсен диаметĕрĕсенчен 10 хутран пĕчĕкрех пулсан вĕсен пĕр-пĕрин çумне туртăнма тытăнаççĕ.[6]. Уçлăхра галактикăсем çапăнни час-часах пулать. 21 902 галактикăна тĕпченĕ хыççăн (сообщение начала 2009 года[7]) авалрах вĕсем пурте ытти галактикăсемпе тĕл пулни палăрнă. 2 миллиард çул каярах Хуркайăк çулĕ тепĕр галактикăпа çапăннине çирĕплетнĕ[8].

Хуркайăк çулĕ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Тĕп статья: Хуркайăк çулĕ
Хуркайăк çулĕ
Хуркайăк çулĕ, тата галактика тесе калканскер,30 килопарсек диаметăрлă тата 1000 çутă çулĕ хулăнăшлă спираллă галактика [9].

Хĕвелпе Хĕвел системи çутă çăтакан тусанлă галактика дискĕнче вырнаçнă Галактикăра 3·1011 çăлтăра яхăн[10], пĕтĕмĕшле масси 3·1012 Хĕвел масси патнелле.

Ӑнлантарусем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
  1. ^ 1, 2 А. В. Засов, К. А. Постнов. . — Век 2, 2006. — С. 299. — ISBN 5-85099-169-7.
  2. ^ Рождение карлика: Галактика без темноты. Popmech.ru (11 Пуш уйӑхӗн 2009). Пӑхнӑ кун: 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.
  3. ^ Mackie, Glen. To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand. Swinburne University (1 Нарӑс уйӑхӗн 2002). Пӑхнӑ кун: 20 Раштав уйӑхӗн 2006.
  4. ^ 1, 2 А. В. Засов, К. А. Постнов. . — Век 2, 2006. — С. 295—296. — ISBN 5-85099-169-7.
  5. ^ А. В. Засов, К. А. Постнов. . — Век 2, 2006. — С. 297. — ISBN 5-85099-169-7.
  6. ^ Mihos, Chris. Interactions and Mergers of Cluster Galaxies (Ҫу 2003).
  7. ^ В прошлом почти все галактики сталкивались с соседями. Lenta.ru (5 Кӑрлач уйӑхӗн 2009). Пӑхнӑ кун: 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.
  8. ^ Астрономы столкнули Млечный Путь с другой галактикой. Lenta.ru (23 Нарӑс уйӑхӗн 2009). Пӑхнӑ кун: 26 Утӑ уйӑхӗн 2009.
  9. ^ Thanu Padmanabhan. [1]. — Cambridge University Press, 1998. — P. 87. — 215 p. — ISBN 0-521-62039-2.
  10. ^ Frommert, H.; Kronberg, C. The Milky Way Galaxy. SEDS (25 Ҫурла уйӑхӗн 2005). Пӑхнӑ кун: 9 Ҫу уйӑхӗн 2007.

Вуламалли

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
  • А. В. Засов, К. А. Постнов. . — Век 2, 2006. — ISBN 5-85099-169-7.
  • Ю. Н. Ефремов. Постоянная Хаббла.
  • James Binney. . — Princeton University Press, 1998.
  • Terence Dickinson. . — Fourth Edition. — Firefly Books Ltd., 2004.

Каçăсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Шаблон:Çăлтăр системи

Çăлкуç — «https://cv.ruwiki.ru/w/index.php?title=Галактика&oldid=1435057»