Никон патриарх
Патриарх Никăн (мир ячĕ — Никита Минин (Минов), çу, 7 1605 — 17/ҫурла, 27 1681) — улттăмĕш Мускав тата мĕнпур Раççей патриархĕ, çаплах Аслă Патша. Никăн хăй йышăннă пĕтĕмĕшле титулĕ:
Божиею милостию великий господин и государь, архиепископ царствующаго града Москвы и всеа великия и малыя и белыя Росии и всеа северныя страны и помориа и многих государств патриарх.
Патриарх пуличчен
30 çулхи Никита, хăйĕн ачисем вилсен, арăмĕ тĕне çӳç кассан, 1635 çулта, хăй те постриг тăвать, Соловец мăнастырĕ Анçĕр скитĕнче «Никăн» ятне илет. Скит пуçлăхĕпе — Анçĕр Йĕлисарĕ Анçĕр Йĕлисарĕпе — тавлашса каять те Кожеозер мăнастырне куçать, унта вăл парне вырăнне хăйĕн турă кĕнекисене парать. 1643 çулта ăна мăнастырь игуменне суйлаççĕ.
1646 çулта Мускава тухса каять, унта вăл, çĕнĕ игуменсен йăла йĕркипе, салампа çамрăк Алексею Михайловичу патне кĕрет; патшана вăл килĕшет. Патша Никăна Мускавра юлма ыйтать, Патриарх Иосифа çамрăк турă çыннине Çĕнĕ Спас мăнастырĕн архимандрит сан ятне пама хушать.
Çĕнĕ Спас обителĕн тăванлăхĕ ретне кĕрсе, Никăн формаллă мар ăс-тăн тата тĕнче çыннисен ушкăнĕн юлташĕ пуласа тăрать. Çак ушкăна профессор Н.Ф. Каптерев «ырлă пархатарлăхĕн сыхлавçисен» ушкăнĕ тет. Çак ушкăнăн сумлă ăсчахĕсем —Алексей Михайловичăн ăс-тăнçи Мускав Кремĕлĕн Благовещени соборĕн протопопĕ Стефан Вонифатьевич, боярин Ф.М. Ртищев тата Хусан соборĕн протопопĕ Иоанн Неронов — юлташ-паттăрĕсемпе пĕрле Мускав патшалăхĕнчи тĕнĕн тата чиркĕвĕн ĕçĕ-хĕлне чĕрĕлентерес, халăхăн тата чун-чĕм ĕçтĕшĕсен ăс-хакăлне, кăмăл-туйăм тивĕçĕвне çӳле хăпартас, çутĕç йăлисене анлă сарас ĕмĕчĕсене пурнăçа кĕртесшĕн тăрăшнă.
Патриарх пулнă тапхăрĕ
1652 çулхи ака, 15 Аслă кĕçнерникун, Мускав Патриархĕ Иосиф вилсе каять.
Реформатор ĕçлĕхĕ
Патша унран сивĕнни
Никăн патшалăха тытса пырас ĕçлĕхре чылай сĕмлĕ пулнă; Польшăпа (1654—1667) вăрçнă чух патша ăна хăй вырăнне Ертӳлĕх пуçлăхне хăварнă. Çакă вара боярсене, хакал ĕçтĕшĕсене питĕ тарăхтарнă.
Никăн хăй те 1649 çулхи Собор уложенийĕпе, уйрăмах Мăнастăрь приказĕпе килĕшменнине уçăмлах кăтартнă, çак приказ чиркӳ ĕçченĕсен шайне (статусне) чакарнă тата мăнастырь çĕрĕсен тупăшĕсене тĕрĕслесе тăнă.
Патшапа патриарх хутшăнăвĕсем сивĕнсе пынипе Никăн хăй тĕллĕн кафедрăна 1658 çулхи утăн 10-мĕшĕнче хăварнă: вăл ултă çуллăха Воскресенский Çĕнĕ Иерусалим мăнастăрьне тухса каять, ăна вăл 1656 хăй никĕс хывнă пулсан та (çаплах Хĕрес тата Ивер мăнастăрĕсене те), вĕсем унăн харпăрлăхĕнче шутланнă.
Вилĕмĕ, чун кăнарĕн шăпи
1681 çулта сусăр ватă Никăна Воскресенский мăнастыре таврăнма ирĕк уçнă, анчах та çул çинче, çурлан 17-мĕшĕнче Ярославль хулинче чунĕ çӳле вĕçнĕ.
Фёдор Алексеевич Иоаким патриарх хирĕç пулсан та Никăна патриарх шай йĕркипе отпевании ирттернĕ.
Вуламалли
- Иван Шушерин. Известие о рождении и воспитании и житии святейшего Никона, патриарха Московского и всея России // Патриарх Никăн — протопоп Аввакум. М., 1997.
- Зызыкин М.В. Патриарх Никăн. Унăн патшалăх тата канон шухăшĕсем. Варшава, 1931—1938. Т. I—III
Каçăсем
- Никон (Минин-Ларионов) 2016 ҫулхи Ака уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ. Русское Православие сайчĕ çинче
- Патриарх Никон; «дело Никона» 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ. Православи энциклопедийĕ
- Антон Карташев. ВЫРĂС ЧИРКӖВӖН ИСТОРИЙӖ. Иккĕмĕш томĕ
- html Чи таса Патриарх Никонăн 400-çулхи юбилейĕ: МП официаллă сайчĕ, çу, 27 - 2005 г.
- Богослужение Русской Церкви X — XX вв.: Православная энциклопедия — Реформа богослужения во 2-й пол. XVII в. 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
- С.В. Гнутова, К.А. Щедрина. Кийский крест, Крестный монастырь и преображение сакрального пространства в эпоху патриарха Никона
- Никăн патриарха тӳрре кăларакан тĕпчев ĕçĕсем, РАГС-ра сӳтсе явнă NEWSru.com авăн, 20 – 2007 ç.
- . — {{{1}}} м: Изд-во Моск. ун-та. — 1264 с.
- Из «Дела патриарха Никона» 2016 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.. 1659—1666 годы. Проект Российского военно-исторического общества «100 главных документов российской истории».