Башири, Зариф

Башири Зариф
Ҫуралнӑ	1888 çулхи çăвăн 5-мĕшĕ
Ҫуралнӑ вырӑн	Чуть ялĕ, Хусан кĕпĕрни]], Раççей империйĕ (халĕ Кайпăç районĕ, Тутарстан)
Вилнӗ	1962 çулхи юпан 21-мĕшĕ
Вилнӗ вырӑн	Ĕпхӳ, Пушкăрт АССР, РСФСР, ССРП
Мӗн енӗпе ӗҫленӗ	тутар прозăçи тата публицисчĕ

Башири Зариф (паспортра: Баширов Зариф Шарафутдинович), (1888 çулхи çăвăн 5-мĕшĕ Тутарстанăн Кайпăç районĕнчи Тутар Чутей ялĕ — 1962 çулхи юпан 21-мĕшĕ) — тутар прозăçĕ, сăвăçĕ, публицисчĕ.

Пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ

1888 çулхи çу уйăхĕн 5 Тутарстанăн Кайпăç районĕнчи Тутар Чутей ялĕнче çуралнă.

1898-1902 çулсенче Пăва хулинчи «Нурия» медресре, 1902-1906 çулсенче Акъегет медресĕнче вĕреннĕ. Малалла, 1907 çултанпа Хусанти «Мухаммадия» медресĕнче пĕлӳ пухнă.

Башири Зариф хăйĕн пĕрремĕш ĕçĕсене «Казан мухбире» («Хусан хыпарçи») хаçатра, каярах «Шура» («Канаш») тата «Чукеч» («Мăлатук») журналсенче, «Фикер» («Шухăш») , «Йолдыз» («Çăлтăр») , «Вакыт» («Вăхăт») хаçатсенче пичетлет. 1907 çулта унăн пĕрремĕш кĕнеки - «Миллет кайгысы» («Забота о нации») сăвăсен пухăмĕ — çутта тухать. 1908 çулта вăл Ăренпура куçса каять, кунта унăн 1908-1910 çулсенче 8 сăвăсен пухăмĕ: «Тутый юханшывăн сасси» , «Сăвăсем» , «Çурхи Хĕвел» - (1908). «Ирхи чан» , «Астăвăм» , «Утешающее и пробуждающее», «Çурхи тумлам» —(1909), «Туйăмсен сăпки» (1910) пичетлет. «Каримов , Хусаинов тата К°» типографинче корректор пулса ĕçлет.

1938 çулта репресиленĕ.

1956 çулта таса ята тавăрнă

1962 çулхи юпа уйăхĕн 21-мĕшĕнче вилнĕ

Пултарулăх ĕçĕсем

1910 çулта «Чăваш хĕрĕ Униçе» (тутар. Чуваш кызы Анисе) ятлă поэма çырнă. Ăна Валерий Туркай чăвашла куçарнă. Çавăн пекех унăн «Чăвашсем», «Чăваш литератури» ăслăлăх ĕçĕсем пур.

1. Зариф Баширăни пĕрремĕш сăвви — «Пултăр ирĕклĕх!», 1906, «Казан мухбире» («Казан хыпарçи») хаçат.
2. «Думага хитап» - «Обращение к Думе» опубликованов газете Казан мухбире – 1906 ç. Баянельхан, - Казан мухбере («Хусан хыпарçи»), -Вакыт, Юлдуз, « Шура» («Канаш») журнал
3. Пĕрремĕш кĕнеке – пухăм «Миллет кайтасы» («Халăхшăн тăрăшни»), 1907 ç. Сăвăсем: «Пĕр тарçă макăрни» (1907), «Чухăн» (1909), «Карчăк» (1907). Чи паха сăввисем: "Пĕлĕт тата ачасен ĕмĕчĕ" (1908), «Анне вилтăпри çинче» (1909).
4. «Тутый тавышы: шигырьләр.» - («Тутый юханшыв шăнкăравĕ») савăсен пухăмĕ — Ăренпур: Көримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе, 1908. — 26 б.
5. «Язгы кояш: Шигырьләр.» («Çурхи хĕвел») сăвă пухăмĕ — Ăренпур: Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе, 1908. — 30 б.
6. «Иртәнге азан» («Ирхи чан сасси»): сăвă пухăмĕ — Зариф әл-Бәширинең «Иртәнге азан, яки көзге әсәр» нам шигырь мәҗмугасы. — Ăренпур: Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе, 1909. — 40 б.
7. Юаткыч йә уяткыч: шигырьләр. («Утешающее или пробуждающее») сборник стихотворений. — Оренбург: Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе, 1909. — 47 6.
8. «Ядкяр: шигырьләр». «(Астăвăм») сăвă пухăмĕ — Ăренпур: Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе, 1909. — 47 б.
9. «Яз тамчылары» (Весенняя капель) Шигырьләр. сборник стихотворений — Казан: Бөрадәрән Кәримовлар, 1909 — 36 б.
10. Хиссият бишеклары» («Ступеньки переживаний или калыбель чувств») сборник стихотворений . 1910 г.---48 б.
11. Стихотворные и лирические произведения в учебнике-христоматии «Мэктебтэ мили эдэбият дэреслэре « (« Уроки национальной литературы в школе» под редакцией Г.Тукая.)
12. «Чуваш кызы Әнисә» «Чувашская девушка Аниса» Повесть. — Хусан: Бөрадәрән Кәримовлар, 1910. — 79 б. .— Шупашкар: Чăвашкĕнекеиздат, 1960.—131 с. 3500.— чăвашла, Последнее издание повести на 2-х языках татрском и чувашском в переводе Валери Тургай. Чуваш.изд. Пегас-2008 год.
13. «Нургали солдат» юмористический стихотворный рассказ – 1911год.
14. Картада отылган кыз хикәясе. — Казан: Г.Гобәйдуллин матбагасы, 1912. — 40 б.
15. Карун белән Һарун хикәясе: Шигъри әсәр. — Казан: Милләт, 1912. — 24 б.
16. «Аслан – сылыкта» - 1912г.
17. Зифакаем белән тәбрик иттек: Бәйрәм хатирәләре: Хикәя. — Ĕпхӳ: Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе, 1913. — 32 б.
18. Хиссият бишекләре: шигырьләр. «Колыбель чувств» — Хусан: Матбагаи Кәримия, 1913. — 24 б
19. Иранда өч илбасар хикәясе: Шигырь. — Казан: Мәгариф, 1914. — 20 б.
20. Пьеса «Садыр Хонрук» - Алма-Ата,1923 ç.
21. Чувашлар», «Чăвашсем», ХХ ĕмĕрĕн пуçламăшĕнчи чăваш халăхĕн кулленхи пурнăçĕ пирки этнографи очеркĕ, 1909 ç.
22. «Чăнкă căрт умĕнче» («Текә ташлар ә йлә нә сендә », 1930)
23. «Сăвăсем» («Шиғ ырьлә р», 1927)
24. «Эффек кульмек» Повеç («Пурçăн платье») узбекла — 1927 ç. (Хусан, тутарла - 1928 ç.)
25. Шаян Фәһим: ( Озорник Фагим ) Хикәя.— Хусан: Борадәран Кәримовлар, 1919.— 15 б., ял.— (Балалар бакчасыннан, 2-кит).
26. «Яз тамчылары» Шигырьләр.— Хусан: Бертуган Кәримевләр, 1919.— 36 б. (Шигырьләр мәжмугасыннан, 3-кит.).
27. «Бәшири шигырьләре» («Стихи Зарифа Башири»)— Казан: Татар, дәүләт нәшр., 1927.—103 б.— (Татар әдәбияты к-ханәсе). 3000.
28. «Ефәк күлмәк» повесть (Пурçăн платье) (Үзбәк тормышыннан алынган балалар хикәясе).— Казан: Татар, дәүләт нәшр., 1928.—60 б. 3000.
29. «Чуваш әдәбияты». «Чăваш литератури» (Хусан, 1928 ç.),
30. «Үзбәк әдәбияты». «Узбекская литература».(Хусан,1929 ç.) ,
31. «Кара тараканнар»: Хикәя. «Хура таракансем»— Мускав. Центриздат, 1930.—63 б. 4000.
32. «Текә ташлар әйләнәсендә».— Хусан: Татиздат, 1930.—119 б. 3000.
33. «Уйгур әдәбияты». «Уйгур литератури». (Хусан,1931 ç.)
34. «Избранные произведения» («Сайланма әсәрләр»), Хусан, 1958 ç.
35. Поэма «Поезд». Донбасс 1930 ç.
36. «Шаян Фәһим»: [Хикәя]. »Шалун Фагим»— Хусан: Бәрадәрән Кәримовлар, 1910. — 10 б.— Хусан: Таткитнәшр., 1960.—12 б., ил. 25000.
37. «Ефәк корты» «Шелкопряд»[Урта һәм олы яшьтәге мәкт. балалары өчен].— Хусан: Таткитнәшр., 1962.—40 б., ил. 13000.
38. «Сайланма әсәрләр»,«Суйланă ĕçсем» - М.Гайнуллинăн «Зариф Башири» статьипе) Хусан, 196 с. 6000 экз.
39. «Каракош яуы». «Нашествие Каракош»: Повеç, пушкăртла.— Ĕпхӳ: Пушкĕнекеиздат, 1958.— 122 с. 5000
40. «Замандашларым белән очрашулар: (Язучы истәлекләре)» «Тантăшсемпе тĕл пулнисем» . -Автобиографический сборник воспоминаний».— Хусан: Таткитнәшр , 1968.—292 б., портр. 7000. - Хусан, Иман изд. - 2011 ç.
41. "Бельские просторы" - журнал. Цикл стихотворений "Поэт - жизни" вырăсла, Энрике Башири статьипе. Вырăсла А.Кривошеев куçарнă. Кăрлач №1 2012 ç.
42. "Ветеран Башкортостана", журнал. Стихи разных лет на русском языке, А.Кривошеев куçарнă. Сăвăçăн Энрике Башири мăнукĕн статьипе. Кăрлач №1 2012 ç.
43. "Встречи с современниками" Главы из автобиографического сборника "Замандашларым белән очрашулар" вырăсла, Люция Камаева куçарнă. Эл. издательство "Вагант"- 2012г.
44. «Истоки» — еженедельник. Апрель № 14 2012 г. «В след за славною мечтой» стихи из разных сборников на русск. яз. (пер. А.Кривошеев)со статьёй внука поэта Энрике Башири «Мой дед Зариф Башири»

Вуламалли

• Кайбычым-куанычым, Кайбыч төбөгәнә багышланган җырлар hәм шигырьләр, Кайбыч, 1998
• Зариф Бәшири // Совет Татарстаны язучылары: Библиографик белешмә. — Казан: Таткитнәшр., 1986. — Б. 61–63
• Сайланма әсәрләр. [М. Гайнуллинның кереш сүзе].— Казан: Таткитнәшр., 1958.—196 б., портр. 6500.
• Хаков В. Зариф Бәшири әсәрләре.— Сов.Литература, 1959, № 6, 113—115.
• Сәгъди Г. Татар әдәбияты тарихы. — Казан Татар, дәүләт нәшр., 1926.
• Бәшири З. Замандашларым белән очрашулар: (Язучы истәлекләре). —Казан: Таткитнәшр., 1968. — 292 б.
• Гайнуллин М. Зариф Бәшири // Татар әдипләре: (Иҗат портретлары). —Казан: Таткитнәшр., 1978. — Б. 183–187.
• Гайнуллин М. Бай мирас // Социалистик Татарстан. — 1978. — 4 май. Зариф Бәшири.—Казан утлары, 1978, № 5, 170 б. * Гиниатуллина А.К. Писатели Советского Татарстана1978г..
• Гайнуллин М. Бай мирас.— Соц. Татарстан, 1968, 8 май Рәмиев 3. Ижаты игътибар сорый // Социалистик Татарстан.— 1988. — 12 май.
• Рәми И., Даутов Р. Әдәби сүзлек. — Казан: Таткитнәшр., 2001. — Б. 46–47. 11. Рәмиев З. Тукай һәм замандаш әдипләр. — Казан: ТаРИХ, 2004. — Б. 67–73.
• Энрике Башири. Статья-«Любовь не иссякнет» «Бельские просторы» — журнал. Январь 2012 г. — Уфа.
• Энрике Башири. Стаья-О Зарифе Башири «Тропинка, ведущая к свету» (1888—1962 гг.). * «Ветеран Башкортостана» — журнал. Январь 2012 г. — Уфа.
• Энрике Башири. Стаья «Мой дед Зариф Башири». «Истоки» — еженедельник. № 14 Апрель2012 г. — Уфа.

Каçăсем

• «Шуçăм шывĕ тăрăх çӳрерĕм...» — Валем Ахун çырнă эссе, хайлавра Зариф Башири пурнăçĕпе паллашма пулать.