Ысыах
| Уяв | |
| Ысыах | |
 | |
| Тӗсӗ | Якути уявӗ |
|---|---|
| Официаллӑ | якут. Ыhыах |
| Палӑртаҫҫӗ |
 Якути |
 РУВИКИ.Медиа ҫинчи материалсем | |
Ысыах (Айыы турӑсене тата ҫут ҫанталӑк чӗрӗлнине халалласа ирттерекен ҫуркуннехи-ҫуллахи уяв. Ӑна кӗл туса, апат-ҫимӗҫпе тулӑхлӑ сӑйланса, кӑмӑс ӗҫсе, юланутпа чупса[1] уявлаҫҫӗ, уяв вӑхӑтӗнче вӑйлӑ та ҫаврӑнӑҫуллӑ каччӑсен ӑмӑртӑвӗсем те иртеҫҫӗ.
Уявлани
Якутсен ысыахӗ — Якутири чи паллӑ уяв. Ысыах сӑмаха «ытлӑ-ҫитлӗ» тесе куҫарма пулать, вӑл хӗвел туррисене пуҫ ҫапассипе, пулӑхлӑха халалласа ирттерекен тӗн йӑлипе ҫыхӑннӑ. Йӑлана кӗнӗ тӑрӑх ысыаха ҫулла хӗвел таврӑннӑ кун — ҫӗртмен 21-мӗшӗнче — уявлаҫҫӗ[2].
Унсӑр пуҫне, юлашки вӑхӑтра ысыаха ҫӗртмен 10-мӗшӗпе ҫӗртмен 25-мӗшӗ хушшинчи тапхӑрта (ку улӑсран килет) ирттерме тӑрӑшаҫҫӗ, уяв кунне кану кунӗпе ҫыхӑнтараҫҫӗ е вырӑнти пӗр-пӗр уйрӑмлӑха, е ытти япалана тӗпе хурса палӑртаҫҫӗ.
Уяв историйӗ
Якутсен уявӗн йӑли-йӗрки тӗрӗк халӑхӗсен — тувинсен, алтайсен, тутарсен, пушкӑртсен тата ыт. — пӗрешкелтерех. Якутсен выльӑх-чӗрлӗх ӗрчетекен халӑхсемшӗн характерлӑ авалхи йӑли сыхланса юлнӑ — вӗсем ҫулталӑка икӗ пая пайлаҫҫӗ, ысыах шӑп та лӑп киввипе ҫӗнни, иртнипе пуласси хушшинчи хӑйне евӗр чикӗ шутланнӑ.
Анӑҫри тӗпчевҫӗсем уяв пирки пӗрремӗш хут ҫырса кӑтартнисем кӑвайт чӗртнӗ те ун ҫулӑмне уяв вӗҫленичченех сӳнтермесӗр тытса тӑнӑ.
Ҫу пуҫланнипе ҫутҫанталӑк вӑраннине уявланӑ май мӑн аслашшӗсене асӑнаҫҫӗ, вӗсен йӑлисене аса илеҫҫӗ. Екатерина Романова этнограф шучӗпе, кунашкал уяв ирттерни якутсемшӗн савӑнмалли сӑлтав кӑна мар. «Якутире хӗл питӗ вӑрӑм, — тет вӑл. — Пӗтӗм йӑха пуҫтарма вара шӑп та лӑп ҫак уявра май пур та».
Осуохай
Ҫынсем пӗр вырӑна пухӑннӑ май осуохай вӑйӑ картине йӗркелеҫҫӗ, вӑл пурнӑҫ ҫаврӑмне сӑнласа парать. Унта тӑрса ташланӑ май, ташлакансем васкамасӑр кӗсре сӗтӗнчен (кӑмӑсран) хатӗрленӗ йӑлана кӗнӗ ӗҫме-ҫимепе вута, курӑка тата йывӑҫ-тӗме сӑйлассин йӑли-йӗрки. Ӑна ирттерни Ҫут тӗнчепе этем ҫуралнине сӑнарласа парать.
Ирттермелли вырӑнсемпе центрсем
- Уява Саха (Якути) Республикин мӗнпур ял-хулисенче, ятарласа хатӗрленӗ вырӑнсенче ирттереҫҫӗ. Ҫавӑн пекех ҫӗршывӑн ытти кӗтесӗсенче те, якутсен ентешлӗхӗ пӗрлешнӗ вырӑнсенче, тата унӑн тулашӗнче палӑртаҫҫӗ.
Ҫавӑн пекех пӑхӑр
- Цаган Сар
- Шагаа
- Чыл Пазы
Ӑнлантарусем
- ^ Сост. Н. А. Алексеев, Н. В. Емельянов, В. Т. Петров. Предания, легенды и мифы саха (якутов). — Сибирская издательская фирма РАН, 1995. — ISBN 5-02-030901-X. (c. 382)
- ^ ЯСИА Якутяне будут отдыхать в День национального праздника Ысыах | ЯСИА - Новости Якутска и Якутии (выр.). ysia.ru. Тĕрĕсленĕ 14 Ҫӗртме уйӑхӗн 2017.( ӗҫлемен каҫӑ)
Каҫӑсем
- Ысыах — якутский национальный праздник
- «Орто Дойду» сайтри Ысыах уяв пирки вуламалли литература списокӗ , Wayback Machine çинчи 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 28-мӗшӗнчи копийӗ (выр.)
- Журнал «ИЛИН», № 3 (50), 2006 [/*http://ilin-yakutsk.narod.ru/2006-3/2006-3.htm*/ http://ilin-yakutsk.narod.ru/2006-3/04.htm] Ысыаха халалланӑ Е. Н. Романовy тата ытти авторсен статйисен списокӗ пур. (выр.)
Усӑ курнӑ литература
- Людям о людях. Лица Якутии. Республиканская газета, № 1, 23 июня 2007 г. (выр.)
|
Ку статьяна РУВИКИН Вырӑс уйрӑмӗнчи Ысыах статьяна чӑвашла куҫарса хатӗрленӗ. |