Тутарсем

**Тутарсем**
Тутарсем
Хальхи ят	Татарлар
Йышӗ тата ӑҫта сарӑлнӑ
	Всего: 7 млн. яхăн
	{{ {{{1}}} \| alias = Раҫҫей Федерацийӗ \| flag alias = Flag of Russia.svg \| flag alias-1858 = Romanov Flag.svg \| flag alias-1918 = Flag RSFSR 1918.svg \| flag alias-1925 = Flag of the Russian SFSR 1925-1937.svg \| flag alias-1937 = Flag of the Russian SFSR 1937-1954.svg \| flag alias-1954 = Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic.svg \| flag alias-1991 = Flag of Russia 1991-1993.svg \| flag alias-ВМС-1918 = Naval Ensign of RSFSR (1920-1923).svg \| flag alias-ВМС = Naval Ensign of Russia.svg \| flag alias-ВВС = Flag of the Air Force of the Russian Federation.svg \| variant = \| пысăкăш = }} Раҫҫей Федерацийӗ: ; 5 310 649 (2010 çыр.) Тутарстан: 2 012 571 (2010); Пушкăртстан: 1 009 295 (2010); Челепи облаҫӗ: 180 913 (2010); Ӗренпур облаҫӗ: 151 492 (2010); : 149 873 (2010); : 149 043 (2010); Шаблон:Свердловск облаçĕн ялавĕ: 143 803 (2010); Самар облаçĕ: 126 124 (2010); Перĕм Ен: 115 544 (2010); Ханты-Манси автономи округӗ — Югра: 108 899 (2010); Тĕмен облаçĕ (кăнтăр енĕ): 102 587 (2010); Шаблон:Чулхула облаçĕн ялавĕ Чулхула облаçĕ: 44 103 (2010); Узбекистан: 324 080 (2002) - 665,000 (2002) ; Казахстан: 204 229 (перепись 2009); Караганда облаçĕ: 34 215 (2010); Алма-Ата: 25 619 (2010); Тухăç Казахстан облаçĕ: 21 780 (2010); Кăнтăр Казахстан облаçĕ: 21 429 (2010); Кустанай облаçĕ: 16 706 (2010); Павлодар облаçĕ: 15 532 (2010); Украина: 73 304 (перепись 2001); Донецк облаçĕ: 19 161 (2001 çыр.); Шаблон:Крым ялавĕ Крым АР: 11 090 (2001 çыр.); Туркменистан: 62 000 Кăркăсстан: 31 491 (2009 çыр.); Бишкек: 12 712 (2009 çыр.); Чуй облаçĕ: 6 482 (перепись 2009); Азербайджан: 25 900 (2009 çыр.) ; Баку: 25 171 (2009 çыр.); Турци: 25 000; Таджикистан: 19 300 (2000 çыр.); Израиль:15 000; АПШ: 11 000; Китай: 7400; Беларуҫ: 7316 (2009 çыр.); Грузи: 3300; Литва: 3235 (2001 çыр.); Молдави: 2800; Латви: 2739 (2010); Эстони: 2445 (2010); Афганистан: 500 (2005) ; Польша: 495 (2002 çыр.);
Сӑнласа пани
Чӗлхе	тутар, вырăс тата ур.
Тӗн	ислам (суннизм), православи, атеизм тата ур.
Йышне кӗрет	Тĕрĕк турачĕ; Кăпчак ушкăнĕ; Атăлçи кĕçĕн ушкăнĕ
Этнос ушкӑнӗсем	хусан тутарĕсем, мишерсем, кряшенсем, çĕпĕр тутарĕсем, аçтăрхан тутарĕсем, касимов тутарĕсем, поляк-литва тутарĕсем
Ӑҫтан тухнӑ	пăлхарсем, половсем, пăртассем, финн-укăрсем
	РУВИКИ.Медиа ҫинчи материалсем

Тутарсем (тăван ячĕ — тут. татар, tatar, нум. х. татарлар, tatarlar) — Раççейĕн европа пайĕн вăта облаçĕсенче, Атăлçире, Уралçумĕнче, Ҫӗпӗрте, Казахстанра, Вăтам Азире, Синьцзянра тата Инçет Тухăçра пурăнакан тĕрĕк халăхĕ.

Раççейри тутар халăх йышĕ 5554,6 пин çын (2002 çулхи халăх çыравĕпе) — Раççейре пурăнан халăхăн 3,83 %^[21]. Раççей Федерацинче йышĕпе иккĕмĕш вырăнта (вырăссем хыççăн). Виççĕ тĕп этнотерритори ушкăна: атăл-урал тутарĕсем, çĕпĕр тата аçтăрхан, хăш чухне поляк-литва тутарĕсене те палăртаççĕ, пайланаççĕ. Тутарсем Тутарстан Республикин çурринчен ытларах пайĕ (52,9 %, 2002 çулхи çыравпа^[22]). Тутар чӗлхи алтай çемьинчи тĕрĕк ушкăнĕн кăпчак кĕçĕн ушкăнне кĕрекен чĕлхе, унăн виççĕ диалект: анăç (мишер), вăта (хусан-тутар) тата тухăç (çĕпĕр-тутар). Тутарсен ытларах пайĕ мăсăльман сунит тĕнне ӗненет, пӗчӗк пайĕ — кряшенсем — Православине ӗненеҫҫӗ.

Йăла

Тутар йăлине кĕнĕ кил-çурт — пураллă, урамран картишпе уйăрнă пӳрт. Пӳртĕн мал енне тĕрлĕ тĕслĕ ӳкерчĕксемпе илемлетнĕ. Аçтăрхан енчи тутарсен, ытларах енĕпе хирте пурăннă йăла юлнипе, çулла пурăнмашкăн юртăна усă курнă.

Çавăн пекех пăхăр

Çĕпĕр тутарĕсем

Вуламалли

Энциклопеди словарĕсем тата хыпар кĕнекисем

. — М.: Совет энциклопедийĕ. — С. 433-434. — 624, [12] с. — 100 000 экз. (куçар.)
. — М.: Большая Российская энциклопедия. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-082-7. (куçар.)
Хайруллин Г. История татар 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
Баяр А. Тайная история татар 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
Имамов В. Запрятанная история татар 2012 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
Ишболдин Б. Очерки из истории татар 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
Исхаков Д. Татарская нация: история и современное развитие 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
Римзиль Валеев. Татары у себя дома 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы 2019 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ. (Татарский народ и история Татарстана, на татарском языке)
Ибятов Ф. М. Тохтамыш и Тимур
Проблемы консолидации татарской нации 2019 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
Фотографии татарского народа в фондах Кунсткамеры. Вся информация защищена, использование в сторонних ресурсах недопустимо, только ссылки на сайт МЭА 2012 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.

Ӑнлантарусем

^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^,¹²^,¹³ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
^ Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.
^ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶ Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года
^ ¹^,²^,³ Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям
^ Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек
^ Перепись населения Киргизии 2009. Чуй облаçĕ
^ ¹^,² Ethnic composition of Azerbaijan 2009
^ Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы
^ Белстат. Предварительные итоги переписи 2009
^ Национальный состав населения Литвы. 2001 çыр.
^ Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010. (латыш.)
^ Национальный состав населения Эстонии. 2010
^ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Национальный состав населения Польши. Перепись 2002
^ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Каариайнен Киммо, Д.Е.Фурман. Татары и русские - верующие и неверующие, старые и молодые. // Вопросы философии. - 1999. - №11. - С. 68-80.
^ Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав. (паллӑ мар) (2003). Пӑхнӑ кун: çĕртме, 5.[1] 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.

[2010_çыр.-1] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^,¹²^,¹³ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.

[3] Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[4] Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.

[ЭтноКаз2010-5] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶ Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года

[укр2001-6] ¹^,²^,³ Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)

[joshuaproject.net-7] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[8] Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям

[Этно2009.Бишкек-9] Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек

[Этно2009.Чуй-10] Перепись населения Киргизии 2009. Чуй облаçĕ

[ЭР2009-11] ¹^,² Ethnic composition of Azerbaijan 2009

[12] Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы

[13] Белстат. Предварительные итоги переписи 2009

[14] Национальный состав населения Литвы. 2001 çыр.

[LV.01,07,11-15] Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010. (латыш.)

[16] Национальный состав населения Эстонии. 2010

[17] Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[18] Национальный состав населения Польши. Перепись 2002

[19] Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[ReferenceB-20] Каариайнен Киммо, Д.Е.Фурман. Татары и русские - верующие и неверующие, старые и молодые. // Вопросы философии. - 1999. - №11. - С. 68-80.

[sost-21] Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав. (паллӑ мар) (2003). Пӑхнӑ кун: çĕртме, 5.[1] 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.

[tat-22] Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.

[19]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[20]

[21]

[22]

п • с • т Раççей халăхĕсем
10 млн ытла çын	Вырăссем

1 — 10 млн	Тутарсем • Украинсем • Пушкӑртсем • Чăвашсем • Чеченсем • Эрменсем

500 пин — 1 млн	Аварцы • Мордвасем • Казахсем • Азербайджансем • Даргинсем • Лезгинсем • Удмуртсем • Марисем • Осетинсем • Беларуссем • Кабардинсем • Кумăксем

200 пин — 500 пин	Якутсем • Бурятсем • Ингушсем • Нимĕçсем • Узбексем • Тувинсем • Крымсем • Коми • Карачайсем • Чикансем • Таджиксем

100 пин — 200 пин	Калмӑксем • Лаксем • Грузинсем • Еврейсем • Молдавансем • Корейсем • Табасарансем • Адыгсем • Балкарсем • Турккăсем • Нухайсем • Кăркăссем

30 пин — 100 пин	Коми-пермяксем • Грексем • Алтайсем • Черкессем • Хакассем • Карелсем • Поляксем • Ненецсем • Абазинсем • Езиды • Эвенксем • Туркменсем • Рутульсем • Агулсем • Литвасем • Хантăсем

10 пин — 30 пин	Китайсем • Полхарсем • Курдсем • Эвенсем • Финнсем • Латышсем • Эстонсем • Чукчăсем • Вьетнамсем • Гагаузсем • Шорсем • Цахурсем • Мансисем • Нанайсем • Абхазсем • Ассирисем
Çав. пекех: Раççейри кăк-вак халăхсен ят-йышĕ