Тĕрĕксем
Тĕрĕксем | |
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ | |
---|---|
Пурĕпе: 160 млн яхăн çын[8] е 170 млн ытларах [9] Кăркăсстан — 6 млн Кавказ (Азербайджансăр) — 2 млн | |
Чĕлхе | тĕрĕк чĕлхисем |
Тĕн | ытларах шаманизм, иудаизм тата ур. |
Кĕрет | алтай çемьи |
Тăван халăхсем | чĕлхипе (гипотетика енчен — монгол тата тунгус-маньчжур халăхĕсем |
Тĕрĕксем (тăван ячĕ: 𐱅𐰇𐰼𐰰; шато: 突厥, Tūjuе; çаплах тĕрĕк халăхĕсем, тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхсен ушкăнĕсем) — этнос-чĕлхе пĕрлĕхлĕхĕ[10][11]
Хальхи тĕрĕксен ытларахăшĕ — сарă уйгурсем, тарбагатай кăркăсĕсем тата саларсен пайĕ), бурханистсем (танкăрсем тата шамансем (телеутсем, долгансем).
Пĕрлехи хыпарсем
Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче индоевропейсем хутшăннă[12][13]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.
Кун-çулĕ
Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕ
Авалхи тĕрĕк халăхĕсем
- Тӳркӳтсем
- Пуçанаксем
- Половсем (Кăпчаксем)
- Хуннсем
- Енисей кăркăсĕсем
- Пулкарсем
- Хусарсем
- Огузсем
- Уйкăрсем
Хальхи тĕрĕк халăхĕсем
Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне. Ӳкерчĕк:Тюрки.png
- Хăй тĕрĕк халăхĕсем
- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ[21]
- Кăпчак-пăлхар (атăлçи кăпчак) халăхĕсем
- Тутарсем
- Кряшенсем
- Нагайбаксем
- Хусан тутарĕсем
- Касимов тутарĕсем
- Мишарсем
- Тептярсем
- Пушкăртстан тутарĕсем
- Поляк-литва тутарĕсем
- Финн тутарĕсем
- Пушкӑртсем
- Çурçĕр-хĕвеланăç пушкăртсем
- Пушкăрт йăхĕсем
- Çĕпĕр тутарĕсем
- Тутарсем
- Кăпчак-половец (половец) халахĕсем
- Крым тутарĕсем (крымсем) вăтаммисем[22]
- Кумăксем
- Палкарсем
- Карачайсем
- Кăпчак-пăлхар (атăлçи кăпчак) халăхĕсем
- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ[21]
- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
- Гагаузсем
- Балкан тĕрĕкĕсем
- Азербайджансем
- Кашкайсем
- Афшарсем
- Айналлу
- Сонкор тĕрĕкĕсем
- Карапапахсем
- Турккăсем
- Турккă-киприотсем
- Турккă-месхетинсем
- Урумсем (кăштах)[28]
- Крым тутарĕсем (крымсем) кăнтăр енчисем [29]
- Ирак тĕрĕкĕсем (туркомансем)
- Сири турккисем
- Туркменсем
- Трухменсем
- Хорасан тĕрĕкĕсем (каджарсем, теймурташсем, гударсем тата ур.)
- Хамзе (?)
- Саларсем
- Юрюки
- Караманлăсем
- Узбексем (кăштах) [30]
- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
- Саян (тобас) ушкăнĕ
- Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
- Тувинсем
- Мончаксем
- Цэнгэльсем
- Тайга кĕçĕн ушкăнĕ
- Тофаларсем
- Дува (тоджинсем)
- Сойотсем
- Урянхайсем
- Цатансем (цаатансем)
- Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
- Саян (тобас) ушкăнĕ
- Якут ушкăнĕ
- Якут (саха)
- Ессей якучĕсем
- Долгансем
- Якут (саха)
- Якут ушкăнĕ
Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсем
- Азербайджан — 90 % ытла
- Казахстан — 75 % ытла (40 % - 1989)
- Шаблон:Киргизи ялавĕ Киргизи — 80 % ытла
- Шаблон:Туркмени ялаве Туркмени — 90 % ытла
- Турци — 90 % яхăн
- Узбекистан — 90 % ытла
Хальхи тĕрĕк наци автономисем
- Синьцзян-Уйгур автономи районĕ — 64 % яхăн
- Пушкăртстан — 57 % [33] населения в 2002 году.
- Кабарда-Балкари Республики — 29 % яхăн
- Карачай-Черкеси Республики — 41 % яхăн
- Шаблон:Дагестан ялавĕ Дагестан Республики — 20,50 % (кумăк тата ногай 2002 çулта[33]
- Алтай Республики — 45 % яхăн
- Саха (Якути) Республики — 50 % яхăн
- Тутарстан — 55 % 2002 çулта[33]
- Тăва Республики — 80 % яхăн
- Хакаси Республики — 18 % яхăн
- Чăваш Ен — 70 % яхăн
- Гагаузи — 82 % яхăн
- Каракалпакстан — 90 % ытла
Галерейă
- The shepherds Kirghiz.jpg
Ватă кăркăс
- Uzbeki girl.jpg
Узбек хĕрĕ
- HOJINIYAZ HAJI.jpg
Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
- Kyzyl Shaman.jpg
Тăва шаманĕ
- UzbekStudents.jpg
Узбек студенчĕсем
Раççей теннисисчĕ Марат Сафин
Вуламалли
- Ганиев Р.Т. . — Екатеринбург: Издательство Уральского университета. — ISBN 5-7525-1611-0.
Каçăсем
- Л. Н. Гумилёв. История народа хунну
- Л. Н. Гумилёв Древние тюрки 2010 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Шамиль Мингазов. Доисторические тюрки 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Рафаэль Безертинов. Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство» 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Рафаэль Безертинов. Тюрко-татарские имена 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Древнетюркский словарь 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ.
- Кривошапкин-Айына А. И. Тенгрианство и развитие человека 2010 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
Асăрхавсем
- ^ Milliyet. 55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk. Тĕрĕсленĕ 18 Кӑрлач уйӑхӗн 2012.
- ^ Иранри азербайджансем, тĕрлĕ çăлкуçсенче, 25 — 35 млн. Сăмахран: [1], [Timothy L. Gall, Editor in Chief. Azerbaijan. In: Worldmark Encyclopedia of the Nations / Mary Rose Bonk. — Eleventh Edition. — Farmington Hills, MI, USA: The Gale Group, Inc., 2004. — С. 34-35. — 802 с. — ISBN ISBN 0-7876-7330-7. — ISBN ISBN 0-7876-7331-5.], Looklex Encyclopaedia, Iranian.com, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language, UNPO information on Southern Azerbaijan, Jamestown Foundation, The World Factbook: Ethnic groups by country (CIA)
- ^ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Тĕрĕсленĕ 14 Авӑн уйӑхӗн 2016.
- ^ ВПН-2010
- ^ Гумилёв Л. Н. Авалхи тĕрĕксем
- ^ The World Factbook: Azerbaijan (People-and-Society) (CIA)
- New York: Basic Books, 2014, 304 pages. ISBN 9780786736201 Чăн-чăн тексчĕ (акăлч.)
Behind the Arabs and the Kurds, Turkmen are the third-largest ethnic group in Iraq. The ITF claim Turkmen represent 12 percent of Iraq's population. In response, the Kurds point to the 1997 census which showed that there were only 600,000 Turkmen.
- ^ Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. 2008. Vol. 1. p. 826.
- ^ Yunusbayev et al., 2015
- ^ Тавадов Г. Т. Этнология. Учебник для вузов. — М.: Проект, 2002. — 352 с. — С. 106.
- В. Г. Крысько, Д. И. Фельдштейна. — М.: МПСИ, 1999. — ISBN 5-89502-058-5
- ^ Средняя Азия
- ^ Возникновение тюрков 2010 ҫулхи Ака уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
- чăваш чĕлхин кĕçĕн карачин калаçăвĕ.
- ^ Тапаларсем, кăнтăр алтайсем, кăркăссе тата кăпчаксем Фергансем, кăпчаксемпе çывăх, пулас
- чулăм чĕлхин анат чулăм калаçăвĕпе усă кураççĕ (усă курнă).
- Шор чĕлхин кондом шор калаçăвĕпе пуплеççĕ.
- лобнор чĕлхипе калаçаççĕ.
- Хотон чĕлхи, пур пулсан, ытларах карлук тата кăркăс уйрăмлăхĕсемлĕ.
- ^ Халаджăсем огуз ушкăнне кĕмеççĕ, вĕсем огузсемпе (сельджуксемпе) пĕрле Казахстанăн тата юнашар Иранпа Афганистан çĕрĕсенчен куçса тухнă аргу йăхĕсен нĕселĕсем пулаççĕ. Гипотезăпа килĕшӳллĕ, халадж тата ытти карлук-уйгур чĕлхисем тата карлук-хорезм чĕлхисем пĕрлĕ пулмаççĕ.
- ^ А.В. Дыбо гипотезипе, вар-хĕвелтухăç тĕрĕкĕсем, карлуксем (халаджисемпе авалхи карлуксемсĕр пуçсăр) тата кăпчаксем пĕрлĕ карлук-кăпчак ушкăнне кĕреççĕ.
- Крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕпе калаçаççĕ.
- караизм тĕнне (хăш чух ăна иуда тĕнĕн уйрăм ĕлки теççĕ) тытаççĕ. Пĕр версипе, хасарсен нĕселĕсем пулаççĕ. Крым тутар чĕлхин караим чĕлхипе калаçаççĕ.
- ^ Крымчаксем — тĕрĕкленнĕ крым еврейĕсем. Крым тутарĕсен чĕлхине çывăх крымчак чĕлхипе калаçаççĕ. Караимсемпе танлаштарсан, вĕсем раббанитсем пулаççĕ — ортодокс иуда тĕнĕпе пурăнаççĕ, çаплах караимсем пекех, иуда тĕнне йышăннă Хасар патшалăхĕнчи тĕрĕк халăхĕнчен пулса кайнă теççĕ.
- хуратинĕс грекĕсем.
- Узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
- крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕпе калаçаççĕ.
- ^ Кăнтăр çыранĕнчи диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçаççĕ.
- Крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕнчи диалекчĕпе калаçаççĕ.
- хорезмла тата узбек чĕлхин икан-карабулак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
- чулăм чĕлхин вăтам чулăм калаçăвĕпе пуплеççĕ.
- Мрас шор калаçăвĕпе усă кураççĕ.
- ^ 1, 2 тата 3 2002 çулхи халăх çыравĕ 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
Çавăн пекех пăхăр
- Тюрки́ (язык)
- Тĕрĕк чĕлхисем
- Юркăн патшалăх
- Туркестан
- Пантĕрĕклĕх
- Туран
- Вар Ази
- Турансем
Çăлкуçсем
Тĕрĕк халăхĕсем | |
---|---|
Долгансем | Сарă уйгурсем | Каракалпаксем | Караманлисем | Карапапахсем | Кумандисем | Кăркăссем | Саларсем | Теленгитсем | Телеутсем | Трухменсем | Тувасем | Турккă-месхетисем | Туркомансем | Челкансем | Юрюксем | Якутсем |
Чылай тĕрĕк этносĕллĕ патшалăхсемпе регионсем |
|||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
официаллă чĕлхе вырăнне йышăннă патшалăхсем тата регионсем |
| ||||||||
|
Тĕрĕк-монгол кăкĕнчи этноссем тата йăхсем |
|
---|---|
Дагестан чĕлхиллисем |
Кайтаксем* |
Индо-иран чĕлхиллисем |
Моголсем • Хазарейсем • Чараймаксем (Джемшидсем • Фирузкухсем • Таймани • Теймури • Аймак-хазара) |
Тахçанхисем |
Секейсем) • Алты чуб (Чубань • Чуюе • Чумсем • Чумугунь • Шато • Ашидэ • Басмылсем • Баяндыр (Баятсем • Шурă хунсем* • Гаоцзюй • Гуенсем • Дашти-кăпчак узбекĕсем • Динлинсем • Иран хунĕсем* (Алхонсем* • Кидаритсем* • Хионитсем* • Эфталитсем*) • Кайсем (Ковуйсем) • Карлуксем • Кушансем* • Кунсем) • Кĕçĕн нухайсем (Кубань тутарĕсем) • Огузсем • Ойхорсем • Османсем • Оттомансем • Савирсем • Сельджуксем • Сельджукидсем • Сеяньто • Сяньби • Теле • Тобассем • Тĕменсем • Уарсем* • Усуни* • Хягассем • Цзе • Чагатайсем • Юэбань • Юэчжи* |
Казах йăхĕсем |
Алшынсем (Алимулсем (Каракесек • Карасакал • Кете • Торткара • Шектсем (Жакаим) • Шомекей) • Байулсем (Адай) • Алаша • Алтын • Байбактсем • Берш • Есентемир • Жаппас (Унгутсем) • Кызылкурт • Маскар • Таз • Тана • Шеркеш • Ысык)) • Аргынсем (Атыгай • Канжыгалсем • Каракесек • Куандык (Алтай карпăкĕсем) • Суйиндык (Айдабол • Каржас) • Тарактсем • Тобыктсем • Шегендык (Каксал)) • Керейсем • Жалайыры • Кереи (Абак • Балта) • Кереитсем • Коныратсем (Оразкелди) • Наймансем • Ногай-казахсем (Уйсын-ногай) • Табынсем • Тама • Телеу • Толенгиты • Торе (в составе Аксуйек) • Уаки • Уйсуны (Албаны • Дулаты (Сикым • Шымыр) • Ошакты • Сиргели • Суаны • Шапрашты • Ысты) • Шанышкылы |
Тĕрĕк чĕлхиллисем |
Айле • Ак Кёбёк • Афшарсем • Байларсем • Барынсем • Гирей • Долансем • Дувансем • Дуваней • Дурменсем • Елансем • Калмак • Кальтатайсем • Каракалпаксем • Карлуки • Катаганы (Узбекские катаганы) • Катай • Кргизы (Кайрылманы • Монгол-киргизы • Монолдоры • Памир кăркăсĕсем • Тёлёсы • Фуюй кăркăсĕсем • Чериксем) • Киятсем • Кошссем • Крым барынĕсем • Кунгратсем • Кураминсем • Кăпсаксем • Пушкăрт кăркăсĕсем • Кырки • Лобнорсем • Локайсем • Майманы • Мангытсем • Минг (Минги) • Минцы (Кубоу • Суби) • Мурзаларцы • Мусабазари • Нухайбексем • Ногайцы (Буджакские татары • Карагаши • Костромские татары • Кубанские ногаи • Кундровцы • Румынские татары • Утарсем • Юртсем) • Сальютсем • Сибирские татары (Калмаксем (Чатсем) • Степные крымские татары • Табыны (Ирэкте • Кесе • Кубаляки • Табыны) • Тазлары • Теленгиты • Телеуты • Телеу • Тёлёсы • Тофалары • Тубалары • Тувинцы • Тувинцы-тоджинцы • Тургаки • Тюрки • Уйгуры • Унларцы • Уранцы • Хакасы (Качинсем • Сагайцы • Хыргыссем) • Юзы • Якуты |
* Этнос генезисĕ тавлашуллă. |