Тĕрĕксем

«РУВИКИ» ирӗклӗ энциклопединчи материал
Тĕрĕксем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурĕпе: 160 млн яхăн çын[8] е 170 млн ытларах [9]
ТурциFlag of Turkey.svg Турци — 55 млн[1]
ИранИранри азербайджансем)[2]
УзбекистанFlag of Uzbekistan.svg Узбекистан — 34 млн
КазахстанFlag of Kazakhstan.svg Казахстан — 15 млн[3]
Раççей ФедерацийĕFlag of Russia.svg Раççей Федерацийĕ — 11 млн[4][5]
КХРFlag of the People's Republic of China.svg КХР — 11 млн
АзербайджанFlag of Azerbaijan.svg Азербайджан — 10 млн[6]

КăркăсстанFlag of Kyrgyzstan.svg Кăркăсстан — 6 млн
ТуркмениFlag of Turkmenistan.svg Туркмени — 5 млн
ГерманиFlag of Germany.svg Германи — 3 млн

Кавказ (Азербайджансăр) — 2 млн
Европа пĕрлешĕвĕFlag of Europe.svg Европа пĕрлешĕвĕ — 2 млн (Германипе Францисĕр)
ИракТуркомансем)
ТаджикистанFlag of Tajikistan.svg Таджикистан — 1 млн
АПШFlag of the United States.svg АПШ — 1 млн
ГрузиКарапапахи)
МонголиFlag of Mongolia.svg Монголи — 100 пин
АвстралиFlag of Australia.svg Австрали — 60 пин
Латин Америки (Бразилипе Аргентинăсăр) — 8 пин
ФранциFlag of France.svg Франци — 600 пин
Аслă БританиFlag of the United Kingdom.svg Аслă Британи — 50 пин
УкраинаFlag of Ukraine.svg Украина и БеларуçFlag of Belarus.svg Беларуç — 350 пин (Крым тутарĕсем)
МолдавиFlag of Moldova.svg Молдави — 147 500 (Гагаузсем)
КанадаFlag of Canada.svg Канада — 20 пин
АргентинаFlag of Argentina.svg Аргентина — 1 пин
ЯпониFlag of Japan.svg Япони — 1 пин
БразилиFlag of Brazil.svg Бразили — 1 пин

Тĕнчери ытти регионĕсем — 1,4 млн
Чĕлхе тĕрĕк чĕлхисем
Тĕн ытларах шаманизм, иудаизм тата ур.
Кĕрет  алтай çемьи
Тăван халăхсем чĕлхипе (гипотетика енчен — монгол тата тунгус-маньчжур халăхĕсем

Тĕрĕксем (тăван ячĕ: 𐱅𐰇𐰼𐰰; шато: 突厥, Tūjuе; çаплах тĕрĕк халăхĕсем, тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхсен ушкăнĕсем) — этнос-чĕлхе пĕрлĕхлĕхĕ[10][11]

Хальхи тĕрĕксен ытларахăшĕ — сарă уйгурсем, тарбагатай кăркăсĕсем тата саларсен пайĕ), бурханистсем (танкăрсем тата шамансем (телеутсем, долгансем).

Пĕрлехи хыпарсем

Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче индоевропейсем хутшăннă[12][13]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.

Кун-çулĕ

Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕ

Авалхи тĕрĕк халăхĕсем

Тĕрĕк тĕнчи, Махмуд Кашгари (XI ĕмĕр) шучĕпе

Хальхи тĕрĕк халăхĕсем

Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне. Ӳкерчĕк:Тюрки.png

  • Хăй тĕрĕк халăхĕсем
    • Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ[15]
      • Чулăмсем (кăштах)[16]
      •      Шорсем (кăштах)[17]
      •      Алтайсем
        • Çурçĕр енчисем: кумандинсем, челкансем
        • Тапаларсем (çурçĕр енчисем шутне кĕреççĕ пулин те, тапалар идиомĕ кăнтăр алтай чĕлхи пекерех)
        • Кăнтăр енчисем: алтай-кижи, теленгитсем, телеутсем
      •      Кăркăссем
      • Фергана кăпчакĕсем
    • Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
    • Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
      •      Гагаузсем
      •      Балкан тĕрĕкĕсем
      •      Азербайджансем
        •      Кашкайсем
        •      Афшарсем
        • Айналлу
        • Сонкор тĕрĕкĕсем
        •      Карапапахсем
      •      Турккăсем
      •      Ирак тĕрĕкĕсем (туркомансем)
      •      Сири турккисем
      •      Туркменсем
        •      Трухменсем
        •      Хорасан тĕрĕкĕсем (каджарсем, теймурташсем, гударсем тата ур.)
      •       Хамзе (?)
      •      Саларсем
      • Юрюки
      • Караманлăсем
      •      Узбексем (кăштах) [30]
    • Саян (тобас) ушкăнĕ
      • Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
      • Тайга кĕçĕн ушкăнĕ
        •      Тофаларсем
        •      Дува (тоджинсем)
        • Сойотсем
        • Урянхайсем
        • Цатансем (цаатансем)
    • Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
      •      Сарă уйгурсем (сарыг-уйгурсем, хара-йогурсем)
      • Фуюй кăркăсĕсем
      •      Хакассем
        • Качинсем
        • Койбалсем
        • Кызылсем
        • Сагайсем
        • Бельтăрсем
      • Чулăмсем (кăштах)[31]
      •      Шорсем (кăштах)[32]
    • Якут ушкăнĕ
      •       Якут (саха)
        • Ессей якучĕсем
      •      Долгансем

Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсем

Хальхи тĕрĕк наци автономисем

КХР
Раççей
Молдави
Узбекистан
  • Каракалпакстан — 90 % ытла

Галерейă

Вуламалли

  • Ганиев Р.Т. . — Екатеринбург: Издательство Уральского университета. — ISBN 5-7525-1611-0.

Каçăсем

Асăрхавсем

  1. ^ Milliyet. 55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk. Тĕрĕсленĕ 18 Кӑрлач уйӑхӗн 2012.
  2. ^ Иранри азербайджансем, тĕрлĕ çăлкуçсенче, 25 — 35 млн. Сăмахран: [1], [Timothy L. Gall, Editor in Chief. Azerbaijan. In: Worldmark Encyclopedia of the Nations / Mary Rose Bonk. — Eleventh Edition. — Farmington Hills, MI, USA: The Gale Group, Inc., 2004. — С. 34-35. — 802 с. — ISBN ISBN 0-7876-7330-7. — ISBN ISBN 0-7876-7331-5.], Looklex Encyclopaedia, Iranian.com, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language, UNPO information on Southern Azerbaijan, Jamestown Foundation, The World Factbook: Ethnic groups by country (CIA)
  3. ^ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Тĕрĕсленĕ 14 Авӑн уйӑхӗн 2016.
  4. ^ ВПН-2010
  5. ^ Гумилёв Л. Н. Авалхи тĕрĕксем
  6. ^ The World Factbook: Azerbaijan (People-and-Society) (CIA)
  7. New York: Basic Books, 2014, 304 pages. ISBN 9780786736201
  8. ^ Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. 2008. Vol. 1. p. 826.
  9. ^ Yunusbayev et al., 2015
  10. ^ Тавадов Г. Т. Этнология. Учебник для вузов. — М.: Проект, 2002. — 352 с. — С. 106.
  11. В. Г. Крысько, Д. И. Фельдштейна. — М.: МПСИ, 1999. — ISBN 5-89502-058-5
  12. ^ Средняя Азия
  13. ^ Возникновение тюрков 2010 ҫулхи Ака уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
  14. чăваш чĕлхин кĕçĕн карачин калаçăвĕ.
  15. ^ Тапаларсем, кăнтăр алтайсем, кăркăссе тата кăпчаксем Фергансем, кăпчаксемпе çывăх, пулас
  16. чулăм чĕлхин анат чулăм калаçăвĕпе усă кураççĕ (усă курнă).
  17. Шор чĕлхин кондом шор калаçăвĕпе пуплеççĕ.
  18. лобнор чĕлхипе калаçаççĕ.
  19. Хотон чĕлхи, пур пулсан, ытларах карлук тата кăркăс уйрăмлăхĕсемлĕ.
  20. ^ Халаджăсем огуз ушкăнне кĕмеççĕ, вĕсем огузсемпе (сельджуксемпе) пĕрле Казахстанăн тата юнашар Иранпа Афганистан çĕрĕсенчен куçса тухнă аргу йăхĕсен нĕселĕсем пулаççĕ. Гипотезăпа килĕшӳллĕ, халадж тата ытти карлук-уйгур чĕлхисем тата карлук-хорезм чĕлхисем пĕрлĕ пулмаççĕ.
  21. ^ А.В. Дыбо гипотезипе, вар-хĕвелтухăç тĕрĕкĕсем, карлуксем (халаджисемпе авалхи карлуксемсĕр пуçсăр) тата кăпчаксем пĕрлĕ карлук-кăпчак ушкăнне кĕреççĕ.
  22. Крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕпе калаçаççĕ.
  23. караизм тĕнне (хăш чух ăна иуда тĕнĕн уйрăм ĕлки теççĕ) тытаççĕ. Пĕр версипе, хасарсен нĕселĕсем пулаççĕ. Крым тутар чĕлхин караим чĕлхипе калаçаççĕ.
  24. ^ Крымчаксем — тĕрĕкленнĕ крым еврейĕсем. Крым тутарĕсен чĕлхине çывăх крымчак чĕлхипе калаçаççĕ. Караимсемпе танлаштарсан, вĕсем раббанитсем пулаççĕ — ортодокс иуда тĕнĕпе пурăнаççĕ, çаплах караимсем пекех, иуда тĕнне йышăннă Хасар патшалăхĕнчи тĕрĕк халăхĕнчен пулса кайнă теççĕ.
  25. хуратинĕс грекĕсем.
  26. Узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
  27. крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕпе калаçаççĕ.
  28. ^ Кăнтăр çыранĕнчи диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçаççĕ.
  29. Крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕнчи диалекчĕпе калаçаççĕ.
  30. хорезмла тата узбек чĕлхин икан-карабулак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.
  31. чулăм чĕлхин вăтам чулăм калаçăвĕпе пуплеççĕ.
  32. Мрас шор калаçăвĕпе усă кураççĕ.
  33. ^ 1, 2 тата 3 2002 çулхи халăх çыравĕ 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.

Çавăн пекех пăхăр

  • Тюрки́ (язык)
  • Тĕрĕк чĕлхисем
  • Юркăн патшалăх
  • Туркестан
  • Пантĕрĕклĕх
  • Туран
  • Вар Ази
  • Турансем

Çăлкуçсем