Кимак хаканлăхĕ
Кимак хаканлăхĕ (варри–Х ĕмĕр) авалхи тĕрĕк йăхĕсем Тухăç Тĕрĕк хаканлăхĕ аркансан анăçалла куçса кайса йĕркеленĕ патшалăхĕ. Çĕнĕ патшалăх Иртыш тăрăх тата анăçра Урал тăмĕсем таран çĕрсене йышăннă.
Тĕп хули — Иртыш çинчи Имаки.
Кун-çулĕ
Çĕршывра пурăнакан чылай халăхĕ хаканлăхăн тухăç çĕрĕсене йышăннă; Урал çумĕнче кимаксен анăç турат халăхĕ — капчаксем — пурăннă. Çаплах патшалăхра эймурсем, байандурсем, ланикассем, аджлаусем тата урăххисем пурăннă. Кимак хаканлăхĕ шутне Саянсене çитиччен, карлуксемпе, Тогуз-огузсемпе кăнтăрта, енисей кăркăсĕсемпе тухăçра кӳршĕллĕ пурăннă. Уйгур хаканлăхĕ 840 ç. арканать, çавăнтан тухнă тĕрĕк йăхĕсем кимаксем çумне хушăнаççĕ.
Х ĕмĕрте огузсем кимаксемпе тăмар çыхăннă пулнă. Ибн-Хаукалĕн (Х ĕмĕр) ĕçĕнче карттă пур, унта Ал-Масуди те çирĕплетет,çаплах вăл кăпчаксемпе огузсем Эмба тăрăхĕнче пĕрле вăрçма вĕренни пирки те çырать. Дешт-и-Кипчак теççĕ. Аль-Бируни хăйĕн çырăвĕсенче огузсемпе кимаксем кимаксен çĕрĕсенче выльăх пĕр çĕрте ĕрчетнине палăртать. Вĕсен анăçри кӳршисем Х ĕмĕрте пушкӑртсем пулнă. Кăнтăр Уралта IX ĕмĕр — X ĕмĕрти чул çын кĕлеткисем нумай тупни тĕрĕк халăхĕ кунта пурăннине кăтартать.
Халăх пĕрлĕх йĕрки
Хаканлăх 11 провинцирен пухăнса тăнă, кашнине ертсе пыраканĕ пулнă. Хаканăн тата унăн пăхăнăвĕнчи ертӳçисен влаçĕ кăнар тесĕллĕ шутланнă. Çĕре усă курма валеçсе панă. Çак ирĕке хакан тивĕçтернĕ, çĕр харпăрçисем уншăн хакан хушнипе çара çын уйăрса панă, хакан çаплах ясак пуçтарас ĕçе, йĕркелĕхе тытса пырассине пăхса тăнă. Хакан кил йăвипе Имаки хулинче тĕпĕленнĕ.
Кимак хаканлăхĕ мал феодал пĕрлĕхĕ йĕркипе тытăнса тăнă. Хуçалăхăн никĕс тĕсĕ куçса çӳресе выльăх ĕрчетни пулнă, çаплах аталанман çĕр ĕçĕпе – тулă, урпа, рис та, иçмасса акса вырнă — тăрмашнă. Ал ăсталăхĕ те аталаннă: металлурги, сăран-тир ĕçĕ, ювелир ăсталăхĕ тата ур. Текĕрчĕне чул кĕлетке лартассине, рунăпа çырассине тĕрĕк хаканлăхĕнчен илсе юлнă.
Археологи ĕçĕсем
Кăнтăр Çĕпĕрпе Казахстанра темиçе вун хула ишĕлчĕкĕсене тупнă. Вилесене кургана хурса е çунтарса (кремации туса) . Хăйсен çывăх несĕлĕсенчен — тĕрĕксенчен — кимаксем вилнĕ хуçипе пĕрле утне те пытарас, чул статуйисене касассине, Танкăра пуççапасине те этеп йăлисене кăнарланă.
Тĕн йăлисем
Халăх авалхи тĕн йăлипе пурăннă, астрологи йĕркине тытса пынă. Кимак пĕрлĕхĕн пĕр пайĕ манихейлĕхе (Будда тĕнĕ сĕмне ӳкнĕ, каярах кунта, VIII ӗмӗрте, – ислам та тымар ярать.
Паллă ханĕсем
- Алир Хура Уран
- Алир Дерек
- Иналчик
- Абархан
- Пачман Хан
Каçăсем
- Кимак хаканлăхĕ - Хаканлăхсем
- Кудряшов К. В. Половецкая степь. — М., 1948.
- Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-X вв. по арабским источникам. Алма-Ата, 1972;
- Кызласов Л.Р. Торговые пути и связи древнехакасского государства с Западной Сибирью и Восточной Европой //Западная Сибирь в эпоху средневековья. Томск, 1984.
Ханлăхсем |
|
|---|---|
| Хаканлăхсем |
Тухăç-тĕрĕк хаканлăхĕ • Жужань хаканлăхĕ • Анăç-тĕрĕк хаканлăхĕ • Карлук хаканлăхĕ • Кимак хаканлăхĕ • Кыргыз хаканлăхĕ • Вырăс хаканлăхĕ • Тӳркеш хаканлăхĕ • • Тĕрĕк хаканлăхĕ • Уйгур хаканлăхĕ • Хасар хаканлăхĕ |
| Раççей тата Украина |
Авар ханлăхĕ (даг.) • Казикумух ханлăхĕ • Дербент ханлăхĕ • Калмăк ханлăхĕ • Касимов патшалăхĕ • Крым ханлăхĕ • Кюрин ханлăхĕ • Мехтули ханлăхĕ • Тĕмен ханлăхĕ • Цахур ханлăхĕ |
| Малти Ази |
Азербайджан ханлăхĕсем • (Ардебил • Баку • Гянджа • Джавад • Дербент • Зенджан • Карадаг • Куба • Маку • Марага • Нахичевань • Сараб • Тебриз • Урма • Хальхал • Хой • Шека • Ширван) • Ардалан ханлăхĕ • Гилян ханлăхĕ • Мазандаран ханлăхĕ • Нишапур ханлăхĕ |
| Варринчи Ази |
Афган ханлăхĕсем (Абдали • Гильза • Герат • Кабул • Кандагар • Пешавар • Хатта) • Джунгар ханлăхĕ • Каракитай ханлăхĕ • Могулия • Монгол хаканлăхĕ • Ойрат ханлăхĕ • Ташкент • Узбек ханлăхĕсем (Акчин • Андхой • Бадахшан • Балх • Гурзиван • Дарзаб • Коканд • Кундуз • Меймен • Сарыпул • Хульм • Шибирхан • Хива |
| Кăнтăр Ази |
Калат |
 |
Ку — ҫырса пӗтермен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе е хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла. |