Байкал

	Байкал ; бур. Байгал далай
	53°13′00″ ҫ. ш. 107°45′00″ х.т. д.GЯO
	Ольхон утравĕнчи Шаман хысакĕ
Патшалăх	Раççей Федерацийĕ
Регионсем	Буряти, Иркутск облаçĕ
РПШР	16010100111116200000013
Тинĕс шайĕнчи çӳллĕшĕ	457 м
Калăпăш	23 615,39 км
Калăпăш	23 615,39 км³
Çыран хĕрри тăршшĕ	2000 км
Чи пысăк тарăнăш	1642 м
Вăтам тарăнăш	744,4 м
Тăварлăх	0,120
Тăрăлăх	40 м
Шыв пухăмĕн лаптăкĕ	570 000 км²
Тухакан юханшыв	Ангара
	позици картти халлĕхе çук.

Байкал космосран.

Байка́л — эндемиклă. Вырăнти халăх тата Раççейре те нумай çын Байкала тинĕс теççĕ.

Тавралăхĕ

Байкал Иркут облаçĕпе Буряти чиккинче вырнаçнă. Кӳлĕ çурçĕртен кăнтăр-анăçалла 636 çухрăма мăн çур уйăх евĕр тăсăлса выртать. Байкалăн анлăшĕ 25-рен 80 çм çити пулать.

Шыв çийĕн лаптăкĕ 31,5 пин çм², вăл Бельги, Нидерланд е Дани территории калăпăшлĕ. Шыв тĕкĕрĕн лаптăкĕпе Байкал тĕнчери чи пысăк кӳлĕсем хушшинче 6-мĕш вырăна йышăнать.

Çыран хĕрри йĕрĕн тăсăлăвĕ — 2 100 çм.

Кӳлĕн вăтам тарăнăшĕ пысăках мар — 730 метр. Вăл нумай тарăн кӳлĕн чи тарăнăшĕнчен те чылайрах. Çакă ĕнтĕ, пĕтĕмĕшлĕ каласан, Байкалăн çав тери нумай янтă шыв пурлăхне — 23 пин çм³ (тĕнчери Ладога кӳллинчен, сăмахран, 23 хут нумайрах.

Байкала 336 Селенга, Турка, Снежная, Сарма. Кӳлĕрен пĕр шыв çеç — Ангара — юхса тухать.

Байкал çинче 27 Ольхон (730 çм²); пысăк çурутравĕ — Таса Сăмсах.

Кӳлĕ йĕри-тавра ту хырçисемпе, сопкăсемпе хупăрланнă котловинăра вырнаçнă. Анăç çыран хĕрри — чăнкă чул сăртлă, тухăçĕнчин рельефĕ вăшмакрах (вырăн-вырăнĕпе ту-сăрт темиçе вун çурăма та çитет).

Сейсмохастарлăх

Байкал районĕ (Байкал рифчĕн ярăмĕ) çӳллĕ хастар сейсмăлăхлă территори шутланать, кунта кулленех Рихтер шкалипе икĕ балла çитиччен. Çапах та хăват кисренӳ те пулкалать, Селенга кӳлле юхса кĕнĕ тĕлĕнче çурçĕр пайĕнчи 200 км² 1 300 çын пурăннă 6 улус çĕрĕ шыв айне кайнă, халĕ унăн вырăнĕнче кӳлмек шывĕ.

Çанталăкĕ

Байкалăн шыв янтăхĕ çыран хĕрри климатне питĕ хытă улăштарать. Хĕл кунта çемçерех, çу — уçăрах. Çуркунне Байкал çине, юнашар çерсемпе танлаштарсан, 10−15 кун кая юлса ĕлкĕрет, кĕркунне пĕрмаях тăсăмлă килет.

Байкал районĕ хĕвел шевли çуттипе пуян. Тĕслĕхрен, Большое Голоустное посёлокĕнче çак кăтарту 2 524 сехете çитет — Ольхон утравĕнче — 48.

Климата байкал çилĕсем хайлаççĕ, вĕсен кашнин харпăр ячĕ — сарма, верховик, култук.

Кӳлĕ пулса тăни

Кӳлĕн çул ӳсĕмне ăслăхçăсем 25−30 млн çул теççĕ. Çак факт çапла ĕнтĕ Байкала хăйне вĕр пĕртен-пĕр çутçанталăк объекчĕ туса палăртать, мĕншĕн тесен чылай кӳлĕ, уйрăмах пăрлăхран пулса тăнисем, вăтамран 10—15 пин çул çеç пурăнаççĕ, кайран туйăн (юшкăн) тулнипе шурлăхланаççĕ.

Байкала тĕпчени историйĕ

Иркутскпа таврашĕн схеми, 1699 −1701 çç. С. У. Ремизов хатĕрленĕ. Тӳрĕ масштабсăр: Байкала пĕчĕклетнĕ. Çурçĕрĕ — карттăн аял енче.

Ӳсентăран-чĕрчун тĕнчи

Этимологи»

Мăн кушаксем посёлокĕ патĕнче.

Кӳлĕ ячĕ мĕнле пулса кайнине тĕплĕн тĕпчесе çирĕплетмен. «Байкал» топонимăн анлă саралнă версисем:

Бай-Куль (тюрк.) — пуян кӳлĕ;
Байгаал-Далай (монг.) — пуян çулăм;
Бэй-Хай (кит.) — çурçĕр тинĕсĕ.

Пĕрремĕш вырăссен çĕпĕр çулçӳревçĕсем эвенксен «Ламу» (тинĕс) палăртăвĕпе усă курнă. чĕлхен çыхăнуллă йĕррине пăхăнса, бурят чĕлхинчи «г» сас паллине вырăсла «к» çине куçараççĕ.

Çулçӳревлĕхĕ

Çулçӳревçĕсем Байкал çинче.

Чаплă куравлăхĕсем

Байкал тавра чукун çулĕн пĕр туннелĕ.

[1]

[2]

с • т Байкал
Юханшыв юххи	Ангара

Юпăсем	Тури Ангара • Кичера • Сарма • Селенга • Снежная • Томпуда • Турка • Утулик • Хара-Мурин

Утравсем	Ольхон • Ушкăнь • Ярки

Сăмсахсемпе çурутравсем	Большой Кадильный • Кобылья Голова • Котельниковский • Лударь • Рытый • Святой Нос • Шаманка чул сăрчĕ • Хобой

Тĕп рельефĕ	Академи хысакĕ • Çурçĕр котловина • Селенга Ту хысакĕ • Вăтам котловина • Кăнтăр котловина

Акваторисем	Иркутск шыв управĕ • Кĕçĕн Тинĕс • Мухор • Ольхон Хапхи • Бухта Песчаная • Провал кӳлмекĕ • Чивыркуй кӳлмекĕ

Çутçанталăк палăкĕсем	Кулиные болота • Черский пикĕ • Чивыркуй пымакĕ • Шаман-чул