Ази

Ази, Аçи — тĕнчен чи пысăк пайĕ (43,4 млн. çм²), Европăпа пĕрле Еврази материкĕ пулать.

Географи

Лаптăкĕ — 43,4 млн. км² яхăн. Планетăн тухăç çĕр çурринче (Чукотка çурутравĕ çеç анăç енче пулать), Мугоджарпа, Кура шывĕпе, Сурами перевалĕпе, Риони шывĕпе, Дарданеллсен хушăкĕсем витĕр тухать. Азипе Африкăна Суэц пымакĕ çыхăнать, Çурçĕр Америкăран ăна ансăр Беринг хушăкĕ уйăрать. Тата альтернативлă, географиллĕ мар, чикĕ палăртăвĕсене кăтартаççĕ:

• A йĕрри — Урал тăвĕсен тăррисемпе, кайран, Урал шывĕпе пырать.
• B йĕрри — Кумо-Маныч впадина, малалла, Азов тинĕсĕпе пырать.
• C йĕрри — Кавказ тăвĕсен шыв уйрăмлăхĕпе пырать.

Кăнтăр Кавказ çĕршывĕсен Турципе тата Иранпа патшалăх чиккисем тăрăх йышăннă. Азин Свердлов тата Курган облаçĕсен тухăç чиккисем, малалла Раççейпе Казахстан чиккисем палăртаççĕ. Кавказра Азин геополитика чикки Раççейпе Азербайджан тата Раççейпе Грузи чиккисем кăтартаççĕ. Ази çĕрĕсем Кĕçĕн Ази, Арави, Чукотка, Мăн Зонд, Çурçĕр Çĕр, Хайнань, Шри-Ланка, Япун тата ыттисем те.) лараççĕ, вĕсен лаптăкĕ пĕтĕмĕшле 2 млн. çм² ытларах. Ази никĕсĕнче тăватă темĕн пысăкăш — Арави, Инди, Китай тата Çĕпĕр платформисем выртаççĕ. ¾ яхăн çĕрĕсем тусем тата яка тусем йышăнаççĕ. Азире паянкун пĕтĕмĕшле е кăшт пайĕпе 51 патшалăх вырнаçнă. Азире — Раççей Федерацин чылайăш çĕрĕ пулать.

Ази пайĕсем

Ази çĕрĕсене физикăпа географи енчен çапла пайлаççĕ:

• Анăç Ази (Кавказ тата МалъАзи туçисем);
• Кăнтăр-Анăç Ази (Арави ҫурутравӗ тата Левант);
• Кăнтăр Ази (Индостан çурутравĕ тата Шри-Ланка утравĕ);
• Кăнтăр-Тухăç Ази (Индокитай çурутравĕ тата Малай архипелагĕ);
• Тухăç Ази (Корей çурутравĕ, Япун утравĕсем, Китайăн тухăç енĕ);
• Çурçĕр Ази (Ҫӗпӗр тата Евразин çурçĕр-тухăçĕ);
• Туран айлăмĕ).

Çутçанталăкĕ

Тухăç Азире чĕрĕ вулкансем шучĕ нумай. Ази çĕр айĕнчи упранăвĕсемпе питĕ пуян.

Климачĕ

Азире темĕн тĕрлĕ çутçанталăк тĕсĕсем — арктикăлла — аякри çурçĕрте, экваториаллă — кăнтăр-тухăçра. Тухăç тата Кăнтăр-Тухăç Азире муссонлă климачĕ (Азире Çĕр çинчи чи нӳрĕклĕ вырăнĕ), çав вăхăтрах Тухăç Çĕпĕрте — резко континентлă, Тĕп, Вăтам тата Анăç Азири айлăмсенче- çурпушхирлĕ тата пушхирлĕ. Азири çурçĕрĕнче питĕ паллă вырăн ĕмĕрлĕ шăнлăх йышăнать, унăн лаптăкĕ 10 млн çм² ытла.

Халăхĕсем

Азире 3720 млн çын пурăнать (2001). Азире халăх шучĕ çултан-çул питĕ ӳссе пырать (çакăн пирки Ази Африкăран çеç кая юлать); çапах та юлашки вăхăтсенче халăх ӳсĕвĕ кăштах ӳкрĕ, халĕ вара çын шучĕ пĕр çулта 1,3 % нумайланса пырать. Азире этемлĕхĕн 60 % çынни пурăнать. Китайпа Индире тĕнчери 40 % çын йышлăхĕ . 6 патшалăх 100 млн пурăнакан (тата — Индонези, Пакистан, Бангладеш тата Япони). Азире этемлĕхĕн виçĕ тĕп расă халăхĕсем — монголоидсем (китаецсем тата ыттисем те), европеидсем (Анăç Азири халăхĕсем) тата негроидсем (Кăнтăр тата Кăнтăр-Тухăç Азири хăшпĕр халăхĕсем) пурăнаççĕ. Азире тĕрлĕтĕслĕ этнос хăйĕн кĕтесне тупнă. Кунта авалхи тĕрлĕ этемлĕхсем нумай çуралнă — китайсен, индуссен, вăтамазиатсен, вавилонсен тата ыттисен те. Çĕр ĕçĕсемпе тухăç тума аван пулнă май Кăнтăр тата Кăнтăр-Тухăç Азире паянкунхи чылай халăхсен аталанăвĕ пуçланса кайнă.