Вăхăт

	вăхăт
Ытти виçев пĕрчисемпе çыхăнни
СИ	çек
СГС	çек

Паян — 2024 çулхи Юпа уйӑхӗн 15-мĕшĕ, 23:05 (UTC)

Вăхăт, — физика кĕлеткисен тĕнче йĕрĕсем иртеççĕ.

будильникпа усă кураççĕ.

тавăрайманлă куçăм (пĕр еннелле кăна куçакан — иртнĕлĕхрен, хальлĕлĕх витĕр пуласлăха)^{кулленхи пурнăç ăшĕнче фактсем ятлă мĕнпур процессем.}

Шутлав (метрологи) йĕркипе вăхăт ăнлавĕн иккĕ аспектне палăртнă:

Вăхăт тĕнĕлĕĕн пулăмсен координачĕсем.

Вăхăт пахалăхĕсем

Чи малтанах, вăхăтăн тĕлĕллĕх пур («Вăхăт сăнни» пăхăр).
Рудольф Карнап. . — М.: Прогресс.</ref>.

Вăхăтăн тĕлĕллĕхĕ

Хальхи ăсчахсен чылайрахăшĕн шухăшĕпе, малтанлăхпа пуласлăхăн уйрăмлăхĕ принциплă шутланать. Хальхи ăслăх хыпарĕсемпе килĕшӳллĕ, информаци малтанлăхран пуласлăха куçать, каялла пулаймасть. Термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшĕ те пуласлăхра энтропи нумайланса пырасса пĕлтерет.

Тепĕр енчен, хăшпĕр тĕпчевçĕсем урăхла калаççĕ.

Вăхăта шутлани

Астрономире тата навигацире вăхăта шутлани

Вăхăт виçисем

Пинçуллăх
Çĕрçуллăх
Çулталăк
Уйăх
Декада
Эрне
Талăк
Сехет
Минута
Çеккунтă
Терци — кивел., халĕ усă курмаççĕ
Миллиçеккунтă 10⁻³çек (пульăн кĕске татăкри вĕçевĕ)
Микроçеккунтă 10⁻⁶çек (поведение перешейка при отрыве капли)

Зептоçеккунтă 10⁻²¹çек (йĕтре реакцисен динамики)
Йоктоçеккунтă 10⁻²⁴çек (тăнăçлă мар элементарлă пĕрчĕсен çуралăвĕ-арканăвĕ)

Геологире

Акрон
Эон
Самана
Тапхăр
Ĕмĕр (геологи) — çĕрçуллăхпа пăтраштармалла мар
Фаза

Историре

Самана (Чĕрĕлӳ, Застоя самани)
Тапхăр
çĕрçуллăхпа (бронзă ĕмĕрĕ) пăтраштармалла мар

Метрологи

Эталонсем

Патшалăхăн вăхăт, тăтăшлăх, вăхăтăн наци шкалин виçисен пĕрремĕш эталонĕ ГЭТ 1-98 — ВНИИФТРИ-ре упранать
Вăхăтăн, тăтăшлăхăн виçисен иккĕмĕш эталонĕ ВЭТ 1-10-82 — СНИИМ (Çĕн Çĕпĕр) упранать
Тĕнчери эталонсем

Юхакан вăхăта шутламалли хатĕрсем (автономлисем)

Календарь (пичет кăларăмĕ) (кун/çулталăк шутлавĕ)
Сехет
Тăтăшлăх стандарчĕ

Вăхăт интервалĕсене туса кăтартмалли хатĕрсем

Таймер;
Хăйăр сехечĕ;
Метроном;
Калибрланă линия задержки;
Вăхăт интервалĕсен синтеинтезаторĕ

Вăхăт интервалĕсене виçмелли хатĕрсем

Секундомер
Электронлă-шутлав частотомерĕ интервалсене виçмелли блокпа
Осциллограф

Тĕпчесе уçнисем, туса кăларнисем

пирĕн эрăччен 1500 ç. тĕлне. Хĕвел сехетне шутласа кăларнă. Египет;^[2]
1500 ç. тĕлне. Кĕсье (пружинăллă) сехете шутласа каларнă. Петр Генлейн, Германи;^[2]
маятник сехетне шутласа тунă. Христиан Гюйгенс, Нидерландсем;^[2]
«Математические начала натуральной философии» ĕçне пичетленĕ. Вĕсенче ньютон механикин абсолютлă вăхăчĕн теорине шутласа кăларнă.
Р. Клазиус термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшне тĕпчeсе уçать. Установлено наличие в природе фундаментальной асимметрии во времени всех происходящих в ней самопроизвольных процессов.^[3]

1927 Шыва, тусана кĕртмен сехет корпусĕ. «Ролекс» компани, Швейцари;^[2]
Паундпа Ребка экспериментне ирттернĕ.^[4]
CP-инвариантлăхпа T-инвариантлăх пăсăлнине асăрханă. Нобель парни, физика, 1980 ç.^[5]
1970 ç. цифрăллă ал сехетне шутласа кăларнă. Джон М. Берже, АПШ;^[2]

Çавăн пекех пăхăр

Вăхăт виçисем
Пĕтĕм тĕнчери Атом Вăхăчĕ
Динамикăллă вăхăт
Эфимерлă вăхăт
Сехет поясĕсем

Асăрхавсем

^ Существует ли «стрела времени?», А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин
^ ¹^,²^,³^,⁴^тата⁵ RIPOLFACT. Ежегодный альманах фактов: Весь мир. Полный спектр информации о странах, мире и вселенной. — М.: РИПОЛ классик, 2007. — 1088 с.: илл., ISBN 978-5-7905-5024-9, Некоторые замечательные изобретения, с. 374—387;
^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок StatPhys не указан текст
Успехи физических наук, 1960 ç., раштав

Успехи физических наук, 1981, юпа

Вуламалли

Хапаева Д. Время собственное (Время в культуре XX—XXI вв.) 2022 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. // Хапаева Д. Герцоги республики в эпоху переводов: Гуманитарные науки и революция понятий. — М.: Новое литературное обозрение, 2005. — С. 204−215.

А. Маслов. Представление о времени в Китае 2022 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ. // Маслов А. А. Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейя, 2003. — С. 9−15.

Единицы физических величин. Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. — Харьков: Вища школа, 1984

Справочник по физике. Яворский Б. М., Детлаф А. А. — М.: Наука, 1981

Черняков А. Г. Онтология времени. Бытие и время в философии Аристотеля, Гуссерля и Хайдеггера. СПб., 2001.- 460 с.

Шполянский В. А. Хронометрия — М.: Машиностроение, 1974

Яройя-Смирнова В. Н. Истоки концептуализации времени в древнегреческой философии и современные направления анализа времени //Тр. Тбилис. ун-та.— Тбилиси, 1989.— Т. 292.

Ли Смолин. 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 23-мӗшӗнче [https://web.archive.org/web/20090223192453/http://www.chronos.msu.ru/RREPORTS/smolin_atomy/smolin_atomy.htm архивланӑ. Атомы пространства и времени], «В мире науки», апрель 2004

Громов М. Н. Время и его восприятие в Древней Руси // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2009. № 2 (36). С. 7-17

G. J. Whitrow. . — Oxford University Press. — ISBN 9780192852113.

Каçăсем

RFC 3339

Институт исследований природы времени при МГУ 2014 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.

Как расщепляют мгновение

Передачи Гордона про время

Парадокс времени — Филиппа Зимбардо видеопухăмĕ

с • т
Талăк
Талăк вăхăчĕ
Каç пултти • Çурçĕр иртсен
Талăк тĕсĕсем
Хĕвел талăкĕ: 24 сехет • Çăлтăр талăкĕ: 23 сехет те 56 минут та 4 çеккунт
Çыхăннă статьясем
Вăхăт • Режим вăхăчĕ • Поляр кунĕ • Поляр каçĕ • Кун тăршшĕ • Шурă каçсем

с • т
Вăхăт
База концепцисем

Вăхăт • Вĕçихĕррисĕрлĕхĕн тупсăмĕсем • Вилĕмсĕрлĕх

Тарăн вăхăт • Иртни • Хальхи • Пуласлăх • Футурологи

Портал:Вăхăт
Вăхăт виçисем,
диапазонсем
тата вăхăт хушисем
UTC • UT • TAI • Çăлтăр вăхăчĕ • Вăтам хĕвел сехечĕ • Астрариум • Вăхăта виçмелли приборсен кун-çулĕ • Хорологи • Тинĕс хронометрĕ • Хĕвел сехечĕ • Шыв сехечĕ
Тропик çулталăкĕ • Григорий календарĕ • Ислам календарĕ • Интеркаляци • Координаци çеккунти • Тĕкел çулталăк
Хронологи
Астрономи хронологийĕ • Календарь эри • Хроникăсем • Датировка • Геохронологи
Геологи вăхăчĕ • Геологи кун-çулĕ • Тапхăрлав • Девиз правления • Вăхăт йĕрĕ
Тĕн тата халаплăх
Ыйхă вăхăчĕ • Кала • Калачакра • Пӳлĕхлĕх • Вăхăтпа шăпан туррисем • Вăхăт кустăрми
Философи
А-серисем тата В-серисем • Вăхăтăн В-теорийĕ • Сăлтав • Эндурантизм • Ĕмĕрлĕ таврăну • Этернализм • Пулăм
Пердурантизм • Презентизм • Темпораллă финитизм • Темпораллă пайсем • The Unreality of Time
Физика
Абсолютлă уçлăх-вăхăт • Хронон • Координатăн вăхăчĕ
Тăваттăмĕш хапа • Планк тапхăрĕ • Планк вăхăчĕ • Харпăр вăхăчĕ • Теория относительности
Вăхăтăн релятивлă вăрахланăвĕ • Вăхăтăн гравитациллĕ вăрахланăвĕ • Вăхăт облаçĕ • T-симметри
Биологи
Хронобиологи • Циркада ритмĕ
Психологи
Менталлă хронометри • Вăхăт туйăмĕ • Ултавлă хальхилĕх
Социологи тата
антропологи
Long Now Foundation • Временной распорядок • Вăхăтăн хронометраж тĕпчевĕсем
Экономика
Абсолютлă вăхăт экономикăра • Вăхăт банкĕ • Сехет-валюта • Вăхăт факторĕпе укçа хакĕ
Çав.
пекех
Carpe diem • Тăсăлу • Вунулт-виçеллĕ вăхăт • Метр вăхăчĕ • Уçлăх • Система вăхăчĕ • Tempus fugit
Вăхăт капсули • Такт калăпăшĕ • Вăхăтри çулçӳрев

Шаблон:Вăхăт виçисемпе стандарчĕсем

[1] Существует ли «стрела времени?», А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин

[ripol-2] ¹^,²^,³^,⁴^тата⁵ RIPOLFACT. Ежегодный альманах фактов: Весь мир. Полный спектр информации о странах, мире и вселенной. — М.: РИПОЛ классик, 2007. — 1088 с.: илл., ISBN 978-5-7905-5024-9, Некоторые замечательные изобретения, с. 374—387;

[StatPhys-3] Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок StatPhys не указан текст

[4] Успехи физических наук, 1960 ç., раштав

[5] Успехи физических наук, 1981, юпа

[2]

[3]

[4]

[5]