Хими

Иллюстраци

Хими (геохими, биохими тата ытти ăславсем пăхса тухаççĕ.

Хими историйĕ

Cornelis de Man (1621-1706): "Химиксен ушкăнла портречĕ" карччын. 1670-мĕш çулсенче ÿкернĕ

Хими ăславĕн палăрăмĕсем этемлĕх пуçланнăранпах пур.

Алхими

Ӳкерчĕк:Biochemistry.gif

Химилле çыхăнăва молекулăсен шайĕнче анимацилесе кăтартни

Периодла таблица (вырăсла)

Ӳкерчĕк:Phosphorsäure - Phosphoric acid.svg

Ортофосфор йÿçĕкĕн молекулин тытăмĕ

Чăн-чăн ăслав шайĕнчи хими

Хими чăн-чăн ăслав пек XVI —XVII ĕмĕрсенче йĕркеленсе çитнĕ. Анчах та, химире, физикăпа танлаштарсан, шутлавла меслетсем çукраххине кура, ун çине кăшт урăхларах куçпа пăхни пулнă. 1661-мĕш çулта Роберт Бойль «Химик-скептик» ĕç пичетлесе кăларать.

М. В. Ломоносов «Математикăлла хими элеменчĕсем» (1741) ĕçĕнче химие темĕнле ăнланма çук "ÿнер" пек мар, шăп та шай ăслав пек курать^[2].

Уйрăмсем

Тĕп ăнлавсем

Элементарлă пĕрчĕ

Элементарлă пĕрчĕ — нуклонсар масштабĕнчи микрообъектсене пĕрлештерсе тăракан пĕтĕмĕшле термин; вĕсене кулленхи ĕçлевлĕхре татах та пĕчĕкрех объектсем çине пайлама май çук^[3].

Атом

А́том (ав.гр. ἄτομος «пайланми»^[4]) — микроскопла пĕчĕк талккăшлă тата массăллă объект, химилле элементăн чи пĕчĕк пайĕ, япалалăхăн палăрăмĕсене упраканскер^[5].

Молекула

Япалалăх

Япалалăх, химире пăхса тухакан тĕп ăнлавсенчен пĕри (chemical substance) — атомсенчен тăракан япалалăха пĕлтерет; енчен те атомсем çук пулсан (калăпăр, плазма е çăлтăрсен япалалăхĕ), унашкал япалалăх химире пăхса тухакакннисен йышне кĕмест^[6].

Ион

Ио́н (ἰόν «пыраканни») — катион, минуслă-тăк — анион.

Кунашкал пĕрчĕсем кирек мĕнле агрегатлă тăрăмри япалалăхра та пулма пултараççĕ, сăмахран, газсенче, шĕвексенче (ирĕлчĕксенче, шăраннă металсенче), кристалсенче, плазмăра.

«Ион» текен Майкл Фарадей кĕртнĕ.

Радикал

Ирĕклĕ радикалсем — химире: хăйсен тулашри электронлă йăлхахĕнче пĕрре е темиçе мăшăрсăр электрон пур пĕрчĕсем (молекулăсем)^[7].

Кунашкал пĕрчĕсемлĕ ион-радикалсем пур. Ирĕклĕ радикалсен парамагнитлă палăрăмсем пур тата вĕсен химилле реакцие кĕрес пултарулăхĕ пысăк^[8].

Химилле çыхăну

Химилле çыхăну — квантлă механика пулăшнипе ăнлантараççĕ^[9].

Периодла саккун

Периодла саккун — атомла массисемпе çыхăнтарать.

Химилле реакци

Химилле реакци — пĕрре е темиçе химилле япалалăх, пĕр-пĕринпе хутшăнса (контакта кĕрсе), урăх япалалăхсене çаврăнни; кун пек чухне атомсен нуклонсарĕсем улшăнмаççĕ, çав вăхăтрах электронсемпе нуклонсарсем тепĕр хут валеçĕнеççĕ. Нуклонсар реакцийĕсемпе танлаштарсан, химилле реакцисенче атомсен нуклонсарĕсен пĕтĕмĕшле йышĕ тата химилле элементсен изотопла тытăмĕ улшăнмаççĕ.

Ӳкерчĕк:Balancing chemical equation - formation of water.png

Шывамăш тата Йÿçамăш молекулисем реакцие кĕрсен шыв молекулисем пулни

Химилле реакцие хутшăнакан япалалăхсене реагентсем теççĕ.

Химилле реакци тĕслĕхĕ — шывамăш йӳçамăшĕнче çунать те шыв пулать:

\mathrm {2H_{2}+O_{2}\rightarrow 2H_{2}O}

Номенклатура

Химилле номенклату́ра — химилле япалалăхсен тата вĕсен ушкăнĕсемпе тĕсĕсен хăйсене тивĕçлĕ (индивидуаллă) харпăр ячĕсен йышĕ, çавăн пекех вăл ятсене майлаштармалли йĕркесемпе йĕркевсем.

Çавăн пекех

Алхими

Вуламалли

Менделеев Д. И. Периодический закон: В 3 т. на сайте Руниверс
Некрасов Б. В. Основы общей химии, т. 1. — М.: «Химия», 1973
Химическая энциклопедия, п. ред. Кнунянц И. Л., т. 5. — М.: «Советская энциклопедия», 1988
Химия: Справ. изд./ В. Шретер, К.-Х. Лаутеншлегер, Х. Бибрак и др.: Пер. с нем. — М.: Химия, 1989
Джон Мур. = Chemistry For Dummies. — М.: «Диалектика». — 320 с. — ISBN 978-5-8459-1773-7.
Н. Л. Глинка. . — М.: Интеграл-Пресс. — С. 728. — ISBN 5-89602-017-1.
Джуа М. . — М.: Мир. — 452 с.
Дубинская А. М., Призмент Э. Л. Химические энциклопедии, в кн.: Химический энциклопедический словарь. — М., 1983
Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать химику нужные сведения. — М., 1988
Кузнецов В. И. Общая химия: тенденции развития. М.: Высшая школа, 1989.

Ӑнлантарусем

^ Философия науки под ред. А. И. Липкина М.: Эксмо, 2007
^ Михаил Васильевич Ломоносов. Избранные произведения. В двух томах. Т. 1. Естественные науки и философия. — М.: Наука. 1986
^ Ферми Э. Лекции по атомной физике // М: ИЛ, 1952. — С. 9.
^ Большой энциклопедический словарь. Физика / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — С. 36. — 944 с. — ISBN 5-85270-306-0.
^ Ельяшевич М. А. Атом // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 389—394.
^ Зоркий П. М. Критический взгляд на основные понятия химии.
^ Ирĕклĕ радикалсем 2019 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Химическая энциклопедия, 1995, с. 154.
^ Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — Т. 5. — 783 с. — ISBN 5-85270-310-9.

Шаблон:Хими уйрăмĕсем Шаблон:Çутçанталăк пĕлĕвĕн облаçĕсем

Ку ăслăх пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[[Категори:ăслăх пирки вĕçлемен статьясем]]

[1] Философия науки под ред. А. И. Липкина М.: Эксмо, 2007

[lom-2] Михаил Васильевич Ломоносов. Избранные произведения. В двух томах. Т. 1. Естественные науки и философия. — М.: Наука. 1986

[3] Ферми Э. Лекции по атомной физике // М: ИЛ, 1952. — С. 9.

[4] Большой энциклопедический словарь. Физика / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — С. 36. — 944 с. — ISBN 5-85270-306-0.

[5] Ельяшевич М. А. Атом // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 389—394.

[6] Зоркий П. М. Критический взгляд на основные понятия химии.

[7] Ирĕклĕ радикалсем 2019 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.

[8] Химическая энциклопедия, 1995, с. 154.

[9] Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — Т. 5. — 783 с. — ISBN 5-85270-310-9.

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]