Ахкубек Тогаев
Ахкубек Тогаев (XVI ӗмӗрте пурӑннӑ) — XVI ӗмӗрӗн 40—50-мӗш ҫулӗсенче чӑваш халӑхӗн Хусан ханлӑхне хирӗҫ кӗрешӗвне ертсе пынӑ ҫулпуҫӗсенчен пӗри.
1551 ҫулта Магмет Бозубовпа пӗрле вырӑссен IV Иван патши патне чӑвашсене Вырӑс патшалӑхне илме ыйтса Мускава ҫитнӗ делегацие ертсе пынӑ Ту енри чӑвашсемпе ҫармӑссен элчи пулнӑ.
Пурнӑҫӗпе ӗҫӗ-хӗлӗ
В. Д. Димитриев историк ҫырнӑ тӑрӑх, Ахкубек Тогаев, ахӑртнех, Тукай (Тогай) чӑваш ҫӗрпӗвӗн ывӑлӗ пулнӑ, вӑл 1546 ҫулта Мускава чӑваш-туҫи ҫармӑс делегацине янӑ, пӗрлешнӗ хыҫҫӑн унӑн ятне Ҫавал тӑрӑхӗнчи чӑваш Тукай вулӑсне панӑ; вӑл сулахй ҫыранри «Тукай ывӑлӗсемпе», 1553 ҫулта Мускава хирӗҫле ҫӗкленӗ пӑлхава хутшанни ҫинчен калакан летопиҫсенче асӑнакан тутар кнеҫӗн ывӑлӗсемпе нимле те ҫыхӑнман[1].
1551 ҫулта Ту енӗн представителӗсем Магмет Бозубовпа Ахкубек Тогаев юлташӗсемпе Шах-Алирен тата воеводӑсенчен ирӗк илсе Мускава IV Иван патша патне кайнӑ, вӗсем патшаран Ту ен халӑхне Свияжск ҫумне ҫырса хума хушма, Раҫҫей йышне ӗмӗрлӗхех кӗртме, ҫӑмӑлтарах ясак пама тата ҫакна ӗнентерекен патша хутне пама ыйтнӑ. IV Иван вӗсене ылтӑн усӑк пичетлӗ шалу грамоти панӑ, унта вӗсен ҫӗрӗсене, хурт-хӑмӑр вырӑнӗсене тата ясак тивӗҫӗсене сыхласа хӑварасси ҫинчен, ясакран 3 ҫуллӑха хӑтарни пирки ҫырнӑ пулнӑ[2].
Хусан ханлӑхне пӑхӑнманлӑх политика юхӑмне Магмет Бозубовпа Ахкубек Тогаев ертсе пынӑ.
Тепӗр элчӗлӗх IV Иван патне 1551 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗнче ҫитнӗ. Калаҫусем ирттерме аслӑ уполномоченнӑйсем Магмет Бозубовпа Ахкупек Тогаев пулнӑ, вӗсем Ту енри пӗтӗм чӑвашсемпе ҫармӑссен ячӗпе калаҫнӑ[3].
Шах-Али патне пырса «отъ всее Горнее стороны бити челомъ, чтобы имъ ослободить ехати бити челомъ къ царю государю великому князю [Ивану IV]. И царь (т.е. хан Шах-Али. — В.Д.) и воеводы послали к государю (Ивану IV. — В.Д.) горнихъ людей Магмета Бозубова да Ахкубека Тогаева съ товарыщи, а съ ними послали Григориа Семёнова сына Плещеева. И Магмет съ товарыщи государю [Ивану IV] били челомъ ото всея Горние стороны, от князей и мурзъ и сотных князей и десятных и Чювашей и Черемисы и казаков, чтобы имъ государь гневъ свой отдалъ, а велелъ бы у Свияжьского города быти; и правду государю на том по своей вере даютъ, что имъ отъ государя и ихъ детемъ неотступным быти и къ Казани отъ Свияжскаго города никакъ не отложитися; и пожаловалъ бог ихъ государь, въ ясакехъ полегчилъ и далъ бы имъ жаловалную свою грамоту, какъ имъ впредъ быть. И государь [Иван IV] их пожаловалъ, гневъ свой имъ отдалъ и воевати ихъ не велелъ, и взялъ ихъ к своему Свияжьскому городу, и далъ имъ грамоту жаловалную з золотою печатию, а ясакы имъ отделъ на три годы; да Магмета съ товарыщи пожаловалъ великим жалованиемъ, шубами и денгами»[4].
Чӑваш элчисем Магмет Бозубовпа Ахкубек Тогаев Хаяр Иванран вӗсене анлӑ правасемпе ирӗклӗхсем парса Вырӑс патшалӑхне йышӑнма ыйтнӑ, ҫакӑнпа патша правительстви пӗр тӑхтамасӑрах килӗшнӗ, анчах та сӑмах панине кайран пурнӑҫламан.
1546 ҫулта, чӑваш пӑлхавӗ вӑхӑтӗнче, Ахкубек Тогаев IV Иванран Хусана ҫарсем яма ыйтнӑ. Вӑл хӑй те хӑйӗн ҫарпуҫӗсемпе ҫав похода хутшӑннӑ[5]. Хусана илнӗ хыҫҫӑн IV Иван хӑйӗн грамотинче чӑвашсене мӑнастирсемпе улпутсем ярса илесрен община ҫӗрӗсене, ясак тивӗҫне упраса хӑварма шантарнӑ, чӑвашсем «патша ҫыннисем» пулса тӑнӑ, вӗсен хушшинче чурасем пулман. Ҫак хута Хаяр Иван аллинчен Ахкубек Тогаев йышӑннӑ.
Астӑвӑм
Лаша ҫинче ларакан Ахкубек Тогаева Шупашкарти юманран касса тунӑ нумай ут кӳлепиллӗ композицийӗнче (авторӗ — Мадуров Фёдор Иванович) сӑнарланӑ. Магмет Бозубовпа Ахкубек Тогаев ертсе пыракан элчелӗхе ӳкернӗ «Чӑвашсен Вырӑс патшалӑхӗн йышне хӑй ирӗкӗпе кӗме ыйтма Мускава каякан делегаци» утлӑ композицие 1984 ҫулта Шупашкара Етӗрне енчен кӗнӗ ҫӗрте Мускав проспектӗнче вырнаҫтарнӑ.
2005 ҫулта композицие Шупашкар хули 500 ҫул тултарнӑ ячӗллӗ культурӑпа кану паркне куҫарнӑ, унта вӑл 11 ҫул тӑнӑ[6].
Ҫавӑн пекех пӑхӑр
Ӑнлантарусем
- ^ Димитриев В. Д. Эпохальная веха в истории народа , Wayback Machine çинчи 2021 ҫулхи Ака уйӑхӗн 14-мӗшӗнчи копийӗ
- ^ Белов Н.В. «Свияжская эпопея» лета 1551 г. и начало присоединения чувашских земель к Московскому государству // История военного дела: исследования и источники. — 2017.
- ^ Чуваши. Часть 2: Верные союзники Руси от Ивана Грозного до наших дней | Читать статьи по истории РФ для школьников и студентов. histrf.ru. Пӑхнӑ кун: 12 Пуш уйӑхӗн 2025.
- ^ (ПСРЛ. Т.ХIII. С. 164-165, 466; Т.ХХ. С. 481; Т.ХХIX. С. 62, 161)
- ^ (Димитриев, 2001, с.64)
- ^ В Чебоксарах решают судьбу деревянного памятника «Всадники»(паллӑ мар). moygorod.online. Пӑхнӑ кун: 12 Пуш уйӑхӗн 2025.
Каҫӑсем
- Чӑвашсем Вырӑс патшалӑхне кӗни // enc.cap.ru