Вӑтаҫӗр Африка Республики

фр. Republique Centrafricaine санго Ködörösêse tî Bêafrîka Вӑтаҫӗр Африка Республики
Вӑтаҫӗр Африка Республикин ялавӗ Вӑтаҫӗр Африка Республикиy гербӗ
Патшалăх чĕлхисем	франци чĕлхи, санго
Тĕп хула	Банги
Чи пысăк хула	Банги
Президент	Фостен-Арканж Туадера
Премьер-министр	Анри-Мари Дондра
Лаптăкĕ  - Пĕтĕмпе	46 вырăнта 622 984 км2
Халăх йышĕ  - Пĕтĕмпе(2021)  - Йышлăхĕ	125 вырăнта ▼ 4 892 749 7,9/км²
Валюта ячĕ	Франк КФА BEAC
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +01 пуçласа +01 таран
Патшалăх гимнĕ
Тетел доменĕ	.cf
Тел. префиксĕ	236

Вӑтаҫӗр Африка Республики (кӗскен «ЦАР») (RCA) [ʁe.py.bˈlik sɑ̃tʁafʁiˈkɛn]; санго Ködörösêse tî Bêafrîka [kōdōrōsésè tí bé.àfríkà]), хӑш чухне Вӑтамҫӗр Африка — чиккисем тинӗс хӗррине тухман Африка варринче вырнаҫнӑ патшалӑх.

ҫурҫӗр-тухӑҫра Суданпа, тухӑҫра Кӑнтӑр Суданпа, кӑнтӑрта — Конго Демократиллӗ Республикипе, кӑнтӑр-анӑҫра — Конго Республикипе, анӑҫра — Камерунпа, ҫурҫӗрте — Чадпа чикӗ тытать. Африкӑри чи сахал пурӑнакан ҫӗршывсенчен пӗри, тӗнчери чи чухӑн ҫӗршывсенчен пӗри.

Ҫӗршывра ислам терроризмӗпе кӗрешӳ пырать, 2012 ҫултанпа ҫак тытӑҫу христиансемпе мӑсӑльмансем хушшинче вӑрҫа куҫнӑ.

Этимологи

Колони тапхӑрӗнче 1903-1958 ҫҫ. Франци ҫӗрӗсем Убанги-Шари () ятпа Конго юханшывне юхса кӗрекен Убанга тата Чад кӳллине юхса кӗрекен Шари юханшывсен гидронимӗсенчен тытӑнса тӑнӑ. Никама пӑхӑнманлӑх ҫинчен пӗлтериччен кӑшт маларах ҫӗршыв хӑйӗн географи лару-тӑрӑвӗпе «Тӗп Африка Республики» ята илнӗ.

Физикӑллӑ географи уйрӑмлӑхӗсем

Ҫӗршывӑн ҫийӗ — Конго тата Чад кӳллисен бассейнӗсене уйӑракан 600 метртан пуҫласа 900 метр ҫӳллӗш хумлӑ тӳремсӑртлӑх. Унӑн ҫӗрӗсенче тухӑҫ тата анӑҫ пайӗсене уйӑраҫҫӗ. Тухӑҫ пайӗн кӑнтӑралла, Мбом (Бому) тата Убанги юханшывӗсем патне пӗрлехи сулӑнчӑк пур. ҫурҫӗр енче Фертит массивӗ пур, вӑл изоляциленӗ тусемпе хырҫӑсен ушкӑнӗсенчен (900 метр ытла ҫӳллӗш) тӑрать. Абурасейн, Дар-Шалла тата Монго (1370 м ытла). Кӑнтӑрта вырӑн-вырӑнпа чул ту юлашкисем (вырӑнти ячӗ — «кагас») ҫӗкленеҫҫӗ. Ҫӗршывӑн хӗвелтухӑҫ енчи тӗп юханшывсем — Шинкопа Мбари — анатри юхӑмсенче карапсем ҫӳретеҫҫӗ; карапсем иртессине ҫӳлерех хӑпарма чараҫҫӗ. Тӳремсӑртлӑхӑн анӑҫ енче Камерунра тӑсӑлакан Яде массив, уйрӑм останцы-кагас тата шӑматкунлӑх тӗпе хунӑ, ванчӑкӗсемпе ҫырлахнӑ горстсем вырнаҫнӑ. Шурӑ хӑйӑрлӑ плато Берберати, Буар тата Бода хушшинче сарӑлса выртать.

Климат тата ӳсен-тӑран ҫурҫӗртен кӑнтӑралла улшӑнать. Кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ енче кӑна тропикри ҫӑра нӳрлӗ вӑрмансем сыхланса юлнӑ; ҫурҫӗр-хӗвелтухӑҫ еннелле юханшыв айлӑмӗсемпе саванна сайра кустӑрмисемпе тата злаковниксемпе ылмашӑнаҫҫӗ. Ҫурҫӗрте ҫулталӑкри вӑтам нӳрӗк шучӗ ҫулталӑкра 1250 мм пулать, вӗсем ытларах утӑ уйӑхӗнчен пуҫласа авӑн уйӑхӗччен, ҫаплах раштав-кӑрлач уйӑхӗсенче тухса ӳкеҫҫӗ. Вӑтам температура —-27° С, кӑнтӑрта вара — 5°.

Патшалӑх кун-ҫулӗ

Аваллӑх

Тӗп Африка Республикинчи халӑхсен авалхи историне сахал тӗпченӗ. Океансенчен инҫерех пулнипе тата йывӑр тупӑшлӑ районсем пуррипе ҫак ҫӗршыв XIX ӗмӗрчченех Европа карттисем ҫинче шурӑ пӑнчӑ пулса юлнӑ. Убанга юхан шывӗн бассейнӗнче алмаз тупнӑ чухне тупнӑ чул ӗмӗрӗн тупписем авал чылай тӗп Африка тӳремлӗхӗ пурӑннӑ тесе шутлама сӑлтав параҫҫӗ. XX ӗмӗрӗн 1960-мӗш ҫулӗсен пуҫламӑшӗнче тупса палӑртнӑ антрополог Пьер Видаль ҫӗршывӑн кӑнтӑр-анӑҫӗнче, Лобае ҫумӗнче, 3 м ҫӳллӗш чулсем неолит тапхӑрне кӗреҫҫӗ. Гбайри халӑхӗ хушшинче вӗсем «таджунунуа» ятпа паллӑ, урӑхла каласан, «стоячие камнисем» ятпа паллӑ.

Авалтанпах ҫӗршыв территорийӗпе Африка халӑхӗсен нумай миграцийӗсен ҫулӗсем иртнӗ, ҫакӑ вара ӑна пурӑнма чылай витӗм кӳнӗ. Ку территорире пӗрремӗш пурӑнакансем, ахӑртнех, пигмейсем пулнӑ. Нил ҫӑлкуҫӗсенчен анӑҫалла ҫӗрсем пурри ҫинчен, тӗттӗм ӳтлӗ халӑхсем пурӑнни ҫинчен авалхи египтянсем пӗлнӗ. Египет монуменчӗсем ҫине ҫырса хунисем Уам ҫӗршывӗ (Мобаи тата Кембе юханшывӗсен тӑрӑхӗнче) ҫинчен, «"хура карликсемпе — пигмеямисемпе"пурӑнни ҫинчен каласа параҫҫӗ. Авалхи Египет географи карттисем ҫинче Убанги тата Уэле Хура Нила ятлӑ пулнӑ, вӗсене Шурӑ Нилпа пӗр юханшыва ҫыхӑнтарнӑ.

XV ӗмӗр

Хальхи Вӑта Африка Республикин территорийӗн районӗ ҫурҫӗр енчи Канем-Борно вӑйлӑ феодал патшалӑхӗ (Чад кӳллин анӑҫ ҫыранӗнче XV ӗмӗрте йӗркеленнӗ) тата кӑнтӑрти Конго христиансен патшалӑхӗ (Конго юханшывӗн анат ҫӗрӗсенче XIV ӗмӗрте йӗркеленнӗ) хушшинче пулнӑ, вӗсем тачӑ суту-илӳ ҫыхӑнӑвӗсем пулнӑ.

XV—XVI ӗмӗрсем

Тӗп Африка Республикин территорийӗнче Гаога патшалӑхӗ пулнӑ. Ӑна пӑлхава ҫӗкленнӗ чурасем йӗркеленӗ. Халӑхӑн тӗп ӗҫӗ выльӑх-чӗрлӗх ӗрчетесси шутланнӑ. Гаога утлӑ ҫарӗ Египет сутуҫисенчен ылмаштарнӑ хӗҫпӑшал пулнӑ. Килти ӑпӑр-тапӑр юлашкисен христиансен символӗсем пур, вӗсем пире Гаогӑра христиансем пурӑнни ҫинчен калаҫҫӗ.

XVII ӗмӗр

Тӗп Африка Республикин территорине вырӑнти убанги йӑхӗсем — гбанзири, бурака, санго, якома тата нкара — йышӑннӑ. ҫак вӑхӑтрах ҫӗршыв территорийӗн ҫурҫӗр-тухӑҫ чиккисем ҫывӑхӗнче ҫӗнӗ феодаллӑ патшалӑхсем йӗркеленнӗ: Багирми, Вадай тата Дарфур. Ҫав патшалӑхсен халӑхӗ арабсене пӑхӑнса тӑнӑ, ирӗксӗрлесе ислам тӗнне кӗртнӗ. Ислам тӗнне лартассине хирӗҫ тӑнӑ Судан халӑхӗсен территорийӗн шалти районӗсене тухса кайма тивнӗ. Ҫапла сара, гбайя (байя), банда йӑхӗсем тӗп Африка саваннинче палӑрнӑ. Гбайя анӑҫалла ҫул тытнӑ та ҫурҫӗр-тухӑҫ Камерун, ДРК тата ЦАР территорийӗн анӑҫӗнче тӗпленнӗ. Банда Котто юханшывӗнчен пуҫласа хӗвелтухӑҫнелле Санга юханшывӗ таран анӑҫра вырнаҫнӑ. Сара ЦАР ҫурҫӗрӗнчи Лагоне тата Шари юханшывсен бассейнӗнче чарӑннӑ. Судан халӑхӗсем килнӗренпе вырӑнти йӑхсен хӗсӗнме тивнӗ, Убанга ҫыранӗсенче именнӗ. Ҫак юхан шывӑн тури юхӑмне Чад кӳлли районӗнчен азанде йӑхӗсем килнӗ. ЦАР территоринче чурасен тупӑшӗ Дарфур тата Вадаи патшалӑхӗсен пуянлӑхӗсен тӗп ҫӑлкуҫӗ пулнӑ. ЦАР территорийӗпе Дарфур урлӑ Египета авалхи караван ҫулӗ иртнӗ, ун тӑрӑх Ҫывӑх Тухӑҫа слон шӑммипе чурасене турттарнӑ. XVIII ӗмӗр варринелле чурасене тытакансем ҫак вырӑнсене питӗ тустарнӑ.

XVIII ӗмӗр

Шари — Аук тата Азум шывӗсен тӑрӑхӗнчи анлӑ ҫӗрсене кӗрле йӑхӗсем йышӑннӑ, вӗсем пулӑ тытассипе тата суту-илӳпе аппаланнӑ. Кӗрлев чӗлхи ҫӳлти Шари бассейнӗнче анлӑ сарӑлнӑ пулнӑ. Кӑшт каярах, XIX ӗмӗр пуҫламӑшӗнче, убанги платине тухӑҫран ҫӗр ӗҫ йӑхӗсем килнӗ. Сабанг йӑхӗсем Шарипе Убанги хушшинчи пысӑк тӑваткӗтеслӗх лаптӑкне, ҫаплах Котто вӑтам юхӑмӗнче йышӑннӑ. Крейшсен йӑхӗсем ҫӳлти Котто тата Шинко бассейнӗнче пурӑнаҫҫӗ. Котто юханшывӗнчен Дарфура ҫити районсенче йулу, кара, бинга, шалла, бонго тата ытти нумай йӑхсем пурӑннӑ, вӗсем пуҫӗпех тенӗ пек ҫухалнӑ. Ҫав вӑхӑтрах маларах Заирӑра пусӑрӑнса хӑйне «манджа» тесе ят панӑ гбайя халӑхӗн пӗр пайӗ, урӑхла каласан, ҫӗр ӗҫченӗсем, Убанга-Шари бассейнӗн центрне вырнаҫтарнӑ.

XIX—XX ӗмӗрти (ирӗклӗхе тухиччен)

Европеецсем (французсемпе бельгиецсем) кунта 1884—1885 ҫулсенче курӑнма пуҫланӑ. 1889 ҫулта М. Долизи полковникӑн экспедицийӗ Убанга юханшывӗн алӑк урати патне ҫитсе Банги фортне никӗсленӗ. 1893 ҫулта фортпа юнашар пӗрремӗш католици миссийӗ тӗпленнӗ.

1894 тата 1897 ҫулсенче Франци влаҫӗсем Германипе тата Аслӑ Британипе килӗшӳллӗ колони ҫӗрӗсем хушшинчи чикӗсене палӑртасси пирки килӗшӳсем тунӑ. Ҫавна пула хальхи ЦАР тухӑҫ тата анӑҫ чиккисене калӑпланӑ. Территорие парӑнтарассине XX ӗмӗр пуҫламӑшӗнче юнлӑ ҫапӑҫусем хыҫҫӑн вӗҫленӗ. 1903 ҫулта Убанги-Шари колони территорине йӗркелессине официаллӑ йӗркепе йӗркеленӗ. 1907,19—1921,1924—1927,1928—1931 ҫулсенче хальхи Тӗп Африка Республикин территоринче питӗ хаяр пусӑрӑннӑ тӗп халӑх пӑлхавӗсене палӑртнӑ, районсен ретӗнче халӑх шучӗ 60-80 % чакнӑ.

1920-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗнчен Франци колонизаторӗсем ҫӗршывра ҫӗнӗ ял хуҫалӑх культурисене — ҫӗр мамӑкӗпе кофӗне — ӗҫе кӗртнӗ. Ылтӑнпа алмаз управӗсем уҫнӑ. Вырӑнти африка ҫыннисенчен буржуази пуҫланса кайнӑ.

Вӑрҫӑ хыҫҫӑнхи тапхӑрта пӗрремӗш парти туса хурса Франци парламентне Убанги-Шари хулинчен пӗрремӗш депутата суйланӑ. Вӗсем Богандӑн Бартелемӗ пулса тӑнӑ, вӑл Тӗп Африка Республикин ашшӗ-никӗслевҫи шутланать. Вӑл ЦАР хальхи ялавӗн тата Тӗп Африка Республикин Гимн сӑмахӗсен авторӗ те пулнӑ. Колони эрин юлашки суйлавӗччен 8 кун маларах кӑна тата Боганд никама пӑхӑнманлӑхне туяниччен авиакатастрофӑра пуҫне хунӑ.

Пӑхӑнманлӑх тапхӑрӗ

1960 ҫулхи ҫурлан 13-мӗшӗнче Тӗп Африка Республикине никама пӑхӑнман патшалӑх тесе пӗлтернӗ. Пӗрремӗш президенчӗ Давид Дако пулса тӑнӑ. Тӗп Африка Республикинче пӗр партиллӗ система вырнаҫтарнӑ: МЕСАН партине (Хура Африкӑн социаллӑ эволюцийӗн юхӑмӗ) ҫӗршывӑн пӗртен-пӗр политика партийӗ тесе пӗлтернӗ.

Бокасси тата унӑн Империйӗ (1965—1979)

1966 ҫулхи кӑрлачӑн 1-мӗшӗнче вӑрҫӑ пӑтӑрмахӗ пулса иртнӗ. Ҫӗршыв Президенчӗ, правительство пуҫлӑхӗ тата МЕСАН председателӗ Тӗп Африка Республикин ҫар штабӗн пуҫлӑхӗ Жан-Бедель Бокасси полковник пулса тӑнӑ. Тӗп Африка Республикин парламентне салатса янӑ, Конституцине пӑрахӑҫланӑ.

Бокассӑна ертсе пынӑ тапхӑра коррупципе тӗрлӗ экстравагантлӑ предприятисем палӑртнӑ — сӑмахран, 1976 ҫулхи раштав уйӑхӗнче Бокасси хӑйне хӑй император пек кӑшӑлланӑ, ҫӗршыва Тӗп Африка империйӗ (ЦАИ) ята куҫарнӑ. Коронацин церемонийӗ АПШ-н 25 млн долларне ҫаврӑннӑ.

1970-мӗш ҫулсен вӗҫӗнче Тӗп Африка Республикинчи экономика лару-тӑрӑвӗ тӑрук япӑхланнӑ. 1979, ака уйӑхӗнче правительствӑна хирӗҫле демонстрацисем пуҫланаҫҫӗ, полиципе хирӗҫӳсем пулса иртеҫҫӗ.

1979 ҫулхи авӑн уйӑхӗнче Бокассу операцинче франци десантникӗсене сирпӗтсе антарнӑ, хыҫҫӑнах ҫӗршыва каллех Давид Дако ертсе пынӑ, унӑн йыхравне кура акцие ячӗпех ирттернӗ. Республикӑна юсаса ҫӗнетнӗ.

Колингба правленийӗ

Дакона, хӑй енчен, 1981 ҫулхи авӑнӑн 1-мӗшӗнче юнсӑр пӑтӑрмах вӑхӑтӗнче Тӗп Африка Республикин Генштаб пуҫлӑхӗ Андре Колингба генерал хӗснипе, 1990-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗнче влаҫа «демократиллӗ» суйласа илнӗ влаҫсене парӑннӑ. Ҫӗршыва ку чӑрмав кӳмен, 1984 ҫулхи чӳк уйӑхӗнчен пуҫласа ҫӗршывӑн ҫурҫӗрӗнчи оппозиципе хӗҫпӑшаллӑ хирӗҫӳ пирки хыпарсем тухнӑ. Социаллӑ тӑнӑҫсӑрлӑх тата экономика лару-тӑрӑвӗ япӑхланни тӗлӗнче иртнӗ пӑтӑрмахсемпе контрпӑтӑрмахсен ярӑмӗ хыҫҫӑн кайнӑ.

Патассэ правительстви (1993—2003)

Граждан вӑрҫисем

2013 ҫулхи пуш уйӑхӗччен влаҫра Франсуа Бозизе фракцин 2001—2003 ҫулсенчи Граждан вӑрҫинче ҫӗнтернӗ ертӳҫӗ пулнӑ. Ҫӗршыв ҫирӗплӗхӗшӗн политика тӗлӗшӗнчен йӗркелеме хистекен тӗрлӗ ушкӑнӑн, ҫӗршывӑн ҫурҫӗрӗнче бандитизмӗ пысӑк хӑрушлӑх кӑларса тӑратать.

2012—-2013 ҫулсенче ҫӗршыв территоринче «Селека» пӑлхавлӑ коалици ӗҫленӗ. Группировка официаллӑ влаҫсемпе ЦАР ҫарне хирӗҫ вӑрҫӑ ӗҫӗсем ирттернӗ. ЦАР ҫарӗсене пӗтӗм тӗнчери вӑйсем пулӑшаҫҫӗ (ФОМУК). 2013 ҫулхи пушӑн 24-мӗшӗнче каҫхине пӑлхавҫӑсем Тӗп Африка Республикин тӗп хулине кӗнӗ. Вӗсен лидерӗ Мишель Джотодиа хӑйне ҫӗршыв президенчӗ тесе пӗлтернӗ, кӗҫех рыЛидер пӑлхавҫӑсене суйлама шантарнӑ хыҫҫӑн хӑйне ЦАР президенчӗ тесе пӗлтернӗ // Лента. ру, пуш, 25,2013. Переворот в ЦАР: Самопровозглашённый президент сформировал нового правительство // Корреспондент, 1 апреля 2013. 2014 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗнче отставкӑна тухнӑ.

2013 ҫулхи раштавӑн 5-мӗшӗнче ООН Хӑрушсӑрлӑх канашӗ, ҫӗршыври лару-тӑрӑва шута илсе, 7072-мӗш ларура 2127 (2013) резолюци йышӑнать те 2127 (2013) резолюципе йӗркеленӗ хӑрушсӑрлӑх канашӗн комитечӗ палӑртнӑ ҫынсене ЦАР хирӗҫле ООН санкцине кӗртет. Мбарго, санкцисен витӗмне лекекен кӑлтӑклӑ япаласене обязательнӑй утилизацилесси, мӗн пур укҫа-тенке, ытти финанс активӗсене тата экономика ресурсӗсене тӑм илтересси, вӗсен территорийӗнче пур тата харпӑрлӑхра тӳррӗн е чалӑшшӑн е Комитет санкци тӗпелне кӗртнӗ физика е юридици сӑпачӗсене тӗрӗслесе тӑрасси.

2016 ҫулхи нарӑс уйӑхӗнче президент суйлавӗнче тӗп хулари Фостен-Арканж Туадер университечӗн ректорӗ ҫӗнтернӗ. Президент сыхлавне 2018 ҫул пуҫланнӑранпа Раҫҫейрен килнӗ спецподразделенисем пурнӑҫлаҫҫӗ. Ҫавӑн чухнех ҫара Раҫҫей хӗҫ-пӑшалӗпе тата обмундированипе куҫарма тытӑннӑ.

2021 пуш уйӑхӗн варринче, Росни Декальве Ченгаба вырӑнти депутачӗ каланӑ тӑрӑх, Суданри боевиксем ЦАР территорине ҫитеҫҫӗ. Судан Дарфура хулинчи хӗҫпӑшаллӑ ҫынсем Вакагӑн ҫурҫӗр регионӗнчи Тирингулу хулине оккупациленӗ.

Вагнер ушкӑнӗ тата Раҫҫейпе хутшӑнусем

2018 ҫулхи пуш уйӑхӗнче ЦАР-а вырӑнти ҫар ҫыннисене хатӗрлеме Раҫҫейри пилӗк ҫар тата Раҫҫейри 170 граждан инструкторне янӑ. Раҫҫей ҫаплах ЦАР-та шырав туҫи руда концессийӗсене пурнӑҫлама тытӑннӑ. Раҫҫей Африка ҫӗршывне ҫар пулӑшӑвӗ пама йышӑннӑ. ЦАР официаллӑ ҫар ҫыннисемсӗр пуҫне Раҫҫейри наёмниксем, Вагнер ушкӑнӗ текеннисем, Евгений Пригожина тӗрӗслесе тӑракансем хутшӑнаҫҫӗ.

2018 ҫулхи ҫурлан 21-мӗшӗнче Пӗтӗм тӗнчери ҫарпа техника форумӗ шайӗнче «"Ҫар-2018"РФ оборона министрӗ Сергей Шойгу тата ЦАР ҫарне юсаса ҫӗнетес ӗҫ министрӗ Мари-Ноель Койяра Раҫҫейпе ЦАРРаҫҫейпе ЦАРРоссия хушшинче ҫар ҫыхӑнӑвӗ ҫинчен калакан килӗшӗве алӑ пусса ҫирӗплетнӗ // РИА, хур кайӑкӗ // Хыпар, август 2018. ЦАР оборона министрӗ госпожа Мари-Ноель Койяра Раҫҫейри ҫар базыМӗншӗн ҫӗршыври хирӗҫӗве политика тӗлӗшӗнчен йӗркелесе пырас ӗҫре Раҫҫейӗн уйрӑм рольтине палӑртнӑ та Раҫҫей ҫар базыМӗншӗн Раҫҫейӗн ЦАР-не вырнаҫтармалли майсене кӑларса пӑрахман та Африка центрӗнче ҫар бази кирлӗ // Взгляд, кӑрлач, 2019.

2020 ҫулхи раштав уйӑхӗн вӗҫӗнче, президент тата парламент суйлавӗ умӗн саккунсӑр хӗҫпӑшаллӑ ушкӑнсене хастарлатнӑ май, ЦАР правительстви ыйтнипе ҫӗршыва наци ҫарӗн ҫар служащийӗсене вӗрентме Раҫҫейри 300 инструктор килсе ҫитнӗ. Пӗрлехи уведомление Раҫҫей енӗ ООН хӑрушсӑрлӑх канашӗн комитетне 2127 санкципе ШӖМӗн ЦАРВ тӗлӗшпе РФ 300 ҫар инструкторне ЦАР-на унӑн ертӳлӗхӗ ыйтнипе янӑ тесе пӗлтернӗ // ТАСС, раштав, 2020.

2021 ҫулхи пуш уйӑхӗн вӗҫнелле ЦАР ҫарӗ Раҫҫей инструкторӗсемпе союзникӗсем пулӑшнипе Руандӑран 30 ытла городовРоссийӑри ҫар инструкторӗсем ЦАР-та 30 хулана ирӗке кӑларма пулӑшнӑ // РИА Новости, март 2021. Раҫҫей МИД пӗлтернӗ тӑрӑх 2021 ҫулхи ака уйӑхӗн 19-мӗшӗнче ЦАРта Раҫҫейри 500 ытла инструкторовка хальлӗхе ҫителӗклӗ: МИД Раҫҫей ЦАР-та инструкторсен шутне ят панӑ // Регнум, ака, 2021. Ҫав ҫулхи ака уйӑхӗн варринче ЦАР йӗркелӗвӗн экономикине 11 млрд долларовReconstruction de la Centrafrique инвестици хывма Раҫҫей планӗсем пирки пӗлтернӗ: «la primeur reaur reaux. prises russes» // Sputniknews, ака, 2021.

2021 ҫул вӗҫӗнче ООН-ӑн Хӑрушсӑрлӑх Канашӗ ЦАР тӗлӗшӗнчен санкцисен условийӗсене тӑснӑ, ЦАР Хӗҫпӑшаллӑ вӑйӗсене хӗҫпӑшал тӑратма эмбарго хывнӑ, анчах та хӗҫпӑшала хирӗҫтӑрӑвӑн ытти енӗсене хӗҫпӑшал лартма чарассине вӑйпа хӑварса, пурлӑ утилизаци условийӗсене улӑштарса, актива сиввине пула тата хӑш-пӗр ҫынсене кайма чарни.

Административлӑ пайланӑвӗ

Тӗп Африка республики — унитарлӑ патшалӑх. ЦАР территорине 17 префектура пайланӑ.

Тӗп хула Банги префектурипе тан административлӑ уйрӑм единицӑна уйӑрнӑ.

Халӑх йышӗ

2020 ҫулхи ЦАР халӑхӗ ]]

Пурӑнан халӑх йышӗ — 5,9 миллион (2020 ҫулхи утӑ уйӑхӗ тӗлне ҫырса илни).

Ҫулталӑк ӳсӗмӗ — 2,09 % (фертильность — 4,14 ача ҫуратни хӗрарӑм ҫине, пепке вилни — 80,6 1000 ҫине).

Вӑтам пурнӑҫ тӑршшӗ — 53 ҫул арҫынсен, 56 ҫул хӗрарӑмсен.

Иммунодефицит вирусӗпе чирлени (ВИЧ) — 3,6 % (2018 ҫулхи хаклав).

Этника йышӗ: 90 % яхӑн — нигер-конго ушкӑнӗн йӑхӗсем: гбайя (28,8 %) — Нигерирен, бандӑран (22,9 %) тухнисем — Суданран (Дарфур) тухнисем, нгбанди (вӗсен пӗр пайӗ Конго хулинче пурӑнать), занде, мбум, мӑкӑнь тата ыт.

Тӗп судан ушкӑнӗн йӑхӗсенчен чи пысӑкки — сара (7,9 %), вӗсем Сао цивилизацин еткерҫисем шутланаҫҫӗ. Хутла пӗлни — 37,4 % (2018 ҫулхи хаклав).

Чӗлхесем

Франци тата Санго —ЦАР официаллӑ чӗлхисем. Ӑратлӑ чӗлхесем те пур. Уагадуг университечӗ пӗлтернӗ тӑрӑх тӗп хулара Буркина Фасо ЦАР-та пурӗ 120 чӗлхепе калаҫать, вӗсенчен 92-шӗ ҫӗршыв тулашӗнче тӗл пулмаҫҫӗ, усӑ курмаҫҫӗ.

Университетсенче акӑлчан, китай, испан тата вырӑс чӗлхине вӗрентеҫҫӗ. 2021 ҫулта литература вырӑс чӗлхи ЦАР университет хутлӑхӗнче 2022—2023 вӗренӳ ҫулӗнчен пуҫласа бакалавриат программисенчен пуҫласа вӗрентме обязательнӑй пулассине пӗлтернӗ. Вырӑс испанла улӑштарӗ те французла вӗренмешкӗн обязательнӑй пулӗ. Магистратура программисем валли вырӑсла обязательнӑй майпа вӗреннине сӳтсе явмалли тата проработка стадийӗнче пур.

ЦАР-та хӑлха илтменнисем валли американ хаяр чӗлхипе усӑ кураҫҫӗ, ӑна чӗлхесӗр американ миссионерӗ Эндрю Фостер кӗртнӗ.

Тӗн йышӗ

Республикӑри 5,9 миллионлӑ халӑхран 90 % христиансем, вӗсенчен 50 % ытла — баптистсем (Баптистсен комитечӗ) тата лютерансем (Тӗп-африка чиркӗвӗ) тӑратнӑ протестантсем, 29 % — католиксем.

2013 ҫулхи пуш уйӑхӗнче ЦАР-та конфессисем хушшинчи хирӗҫӳ пуҫланиччен 750 пине яхӑн ҫын (15 %) пулнӑ мӑсӑльмансенчен чылайӑшӗ кӳршӗри Чаде тата Камерун патшалӑхӗсенче ҫӑлӑнать.

Патшалӑх тытӑмӗ

Конституци тӑрӑх, Тӗп Африка республики — президент республики. Патшалӑх пуҫлӑхӗ — президент, 5 ҫулхи халӑх суйланать (умлӑ-хыҫлӑ икӗ срокран ытла мар).

Правительство пуҫлӑхӗ — республика президенчӗ пулма уйӑрса лартакан премьер-министр. Премьер-министр полномочийӗсен срокӗ кӑна мар. Премьер-министра лартсан тата правительствӑна йӗркелесен влаҫӑн саккун кӑларакан органӗ хутшӑнмалла мар. Правительство министрӗсене премьер-министр сӗннипе президента лартаҫҫӗ.

Наци пухӑвӗ — пӗр палатлӑ саккун кӑларакан (представительлӗ) орган, халӑх тӳрремӗнех мажоритари суйлав системипе пӗр мандатлӑ округсем тӑрӑх 5 ҫуллӑха тӳрремӗнех суйлакан 105 депутатран тӑрать. Пӗтӗмӗшле суйлав кӑтартӑвӗсемпе 20—2021 ҫулсенчи Наци Ассамблейинче 28 партипе 56 никама пӑхӑнман депутат тӑратнӑ, 5 парти (7-рен 13 депутат таран) харпӑр парламент фракцийӗсем пур, 23 депутат пӗчӗк партисене тӑратать.

Тулаш политика

Хӗҫпӑшаллӑ вӑйсем

Тӗп Африка республикин хӗҫпӑшаллӑ вӑйӗсенчен ҫак пайӗсем пур:

Типҫӗр ҫарӗсем — 2000 яхӑн ҫын йышӗ. Хӗҫпӑшал ҫинче бронетехника, артиллери системисем тата стрелковӑй хӗҫ-пӑшал пур.

Юханшыв десанчӗн (типҫӗр ҫарӗсен йышӗнче) вӑйӗсем — йышӗ паллӑ мар. Хӗҫпӑшалӗ ҫинче ҫурма хытӑ корпуслӑ вӗрсе хӑпартнӑ темиҫе катер.

Республика гвардийӗ — 1000 яхӑн ҫын йышӗ, хӗҫпӑшаллӑ вӑйсен пайӗ шутланать, анчах та Шалти ӗҫсен министерствин тытӑмне кӗреҫҫӗ. Хӗҫпӑшалӗ ҫинче стрелковӑй хӗҫ-пӑшал.

Наци полицийӗ — йышӗ, вӑйсем пекех, паллӑ мар.

Сывлӑш-ҫар вӑйӗсем () — 150 яхӑн ҫын. Хӗҫпӑшалӗ ҫинче ҫӑмӑл транспорт самолёчӗсем тата нумай тӗллевлӗ вертолётсем.

Союзлӑ контингент — ҫӗршыв территоринче ҫӗршывра лӑпкӑлӑха тытса тӑма тата ҫӗнӗ граждан вӑрҫине сирсе яма ҫарсем пур.

Экономика

ЦАР ҫутҫанталӑк ресурсӗсем — алмаз, уран, ылтӑн, нефть, вӑрман тата гидроэнергетика ресурсӗсем — пур. Ҫапах та ЦАР тӗнчери чи чухӑн ҫӗршывсенчен пӗри пулса юлать. 2020 ҫулта ВВП ППЭпе 4,7 млрд АПШ долларӗ (972 доллар халӑх чунӗ валли) пулнӑ.

Экономика никӗсӗ — ял хуҫалӑхӗ тата вӑрман хатӗрлевӗ (55 % ВВП). Мамӑк, кофе, табак, маниок, ямс, вир, кукуруза, банан культурӑлаҫҫӗ.

Промӑҫлӑх (20 % ВВП) — ылтӑнпа алмаз тупӑшӗ, хӑма ҫуракан, сӑра вӗретекен, атӑ-пушмак ӑстисем.

Тулаш суту-илӳ

2016 ҫул тӗлне экспорт 166 млн долл. АПШ: Вӑрман материалӗсемпе пиломатериалсем, улма-ҫырла, мамӑк тата алмаз

Чи ӑнӑҫлӑ 2017 экспорта 197 млн долл., импорт — 418 млн долл. Импортпа Экспорт Пӗтӗм тӗнче Мӗнпур тавар Тӑрӑм (долл. АПШ) тата хакне улӑштарни, г/г (%) 2007 — 2018

Тӗп туянакансем: Франци 24 % (40,7 млн долл. АПШ), Беларуҫ 20 % (32,9 млн долл. АПШ), Китай 17 % (28,8 млн. АПШ), Бурунди 7,6 % (12,6 млн долл. АПШ)

Импорт — 455 млн долл. АПШ — апат-ҫимӗҫ, текстиль, нефть продукчӗсем, промышленность продукцийӗ, автомобильсем, эмелсем.

Тӗп поставщиксем: Франци 18 % (83,8 млн долл. АПШ), Япони 8,9 % (40,5 млн долл. АПШ), АПШ 8,9 % (40,3 млн долл. АПШ), Китай 8,7 % (39,4 млн долл. АПШ) тата Итали 6,2 % (28,4 млн долл. АПШ).

АКТ ҫӗршывӗсен тӗнчери организацине кӗрет.

МИХсем

Патшалӑх телерадиокомпанийӗ — ORTCA (l’Office de Radiodiffusion et Télévision Centrafricaine — «Управление Центральноафриканского радиовещания и телевидения» L’Assemblénate ale centrafricaine adopte une loi créant l’ORTCA радиостанци шутне Radio Centrafrique (1958 ҫулта хута янӑ) тата TVCA телеканал (Télévision Centrafrafran ine Тӗп Африка телекуравӗ '; 1974 ҫулта хута янӑ).

Ӑнлантарусем

Комментарисем

Сноскӑсем

Вуламалли

Каҫӑсем

• ВАР хальхи историйӗпе ҫыхӑннӑ материалсем
• Why is Russia helping the Central African Republic? — BBC тишкерӳллӗ статйи(акăлч.)