Ярды Валерий Николаевич

	Ҫын пирки
	Ярды Валерий Николаевич
Çуралнă вăхăт	1948 ҫулхи кӑрлачӑн 18-мӗшӗ
Çуралнă вырăн	Ҫӗмӗрле районӗ, Чăваш Автономиллĕ Социализмлă Совет Республики, Раççей Федерациллĕ Социализмлă Совет Республики, СССР;
Вилнĕ вăхăт	1994 ҫулхи ҫурлан 1-мӗшӗ (46 ҫул)
Вилнĕ вырăн	Шупашкар, Раҫҫей Федерацийӗ;
Гражданлăх	Раҫҫей Федерацийӗ; СССР;
Альма-матер	И.Я. Яковлев ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх педагогика университечӗ;
Премисемпе чысланисем	;

РАН экспертизи

Раҫҫей Ӑслӑлӑхӗсен Академийӗ
тӗрӗслесе тухнӑ

Тӗплӗнрех

Ярды Валерий Николаевич (1948 ҫулхи кӑрлачӑн 18-мӗшӗ(19480118), Пӗренеш, Ҫӗмӗрле районӗ, Чӑваш АССР — 1994 ҫулхи ҫурлан 1-мӗшӗ(19940801), Шупашкар, Чӑваш Республики) — совет спортсменӗ, велосипед спорчӗ енӗпе тава тивӗҫлӗ спорт мастерӗ (1970), Олимп чемпионӗ (1972), тӗнче чемпионӗ (1970).

Пурнӑҫӗпе ӗҫӗ-хӗлӗ

1948 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 18-мӗшӗнче Чӑваш АССРӗн Ҫӗмӗрле районӗнчи Пӗренеш ялӗнче ҫуралнӑ^[1]. Амӑшӗпе Таисия Илларионовнӑпа пурӑннӑ. Пӗр вӑхӑт вӗсем ялта пурӑннӑ, каярах Ҫӗмӗрлене куҫнӑ, унта амӑшӗ хулари пӗр организацие ӗҫе вырнаҫнӑ. Ӗҫлесе илнӗ укҫан ытларах пайӗ ывӑлӗ валли апат-ҫимӗҫ, тумтир тата шкул хатӗрӗсем илме кайнӑ. Вӗсем МОПР урамӗнчи 29-мӗш икӗ хутлӑ ҫуртра (автофургонсен комбиначӗн общежитийӗ) пӗр пӳлӗмре пурӑннӑ. Пуҫламӑш шкула вӗренсе пӗтерсен, йывӑр пурлӑх условийӗсене пула, амӑшӗ Валерие Ҫӗмӗрле районӗнчи Саланчӑк интернат-шкулне ӑсатнӑ^[2].

12-ре чухне физкультура вӗрентекенне Владимир Иванович Поликарпова^[2] пула Валерий Ярды йӗлтӗрпе вӑрӑм дистанцисене чупма тытӑннӑ. Шкулта вӗреннӗ хушӑрах велосипед спорчӗпе туслашнӑ^[3].

Сывлӑхӗ хавшанине пула врач арҫын ачана ӑмӑртусене хутшӑнма чарнӑ. Анчах лешӗ кросс енӗпе малтан шкул, унтан Ҫӗмӗрле районӗн чемпионӗ пулса тӑнӑ. 1960-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗнче Валера кану кунӗсенче интернатран амӑшӗ патне киле ҫӳреме хӑйне харпӑр велосипед туянса пама ыйтать. Ҫак факт пулас чемпионӑн кун-ҫулне татса панӑ^[4].

Валерий Ярдын пӗрремӗш ҫитӗнӗвӗ — «Пионерская правда» хаҫат призӗсемшӗн йӗлтӗрпе ярӑнассипе иртнӗ район ӑмӑртӑвӗсенчи ҫӗнтерӳ^[5].

Вӗренсе тухсан Ҫӗмӗрлери автофургонсен комбинатне слесарь пулса ӗҫлеме кӗнӗ. Ӗҫе вӑл велосипедпа ҫӳренӗ, ҫула май темиҫе ҫухрӑм та ҫавӑрттарнӑ, ҫапла майпа Валерий вӑрӑм дистанцисене ҫӳреме хӑнӑхнӑ^[3].

Спорт карьери

1967 ҫулта Ҫӗмӗрле хулинче ҫуралса ӳснӗ А. Макаров (СССР спорт мастерӗ) спорт секцийӗн тренерӗ Валерие хӑй СССР спорт мастерӗн нормативне пурнӑҫланӑ Ригӑри клуба чӗннӗ. Ригӑра Ярдыне Совет Ҫарӗн ретне илнӗ, вӑл ҫарти велосипед ӑмӑртӑвӗсене хутшӑнма пуҫланӑ. Велоспорт енӗпе Рига тата Латви чемпионӗ пулса тӑнӑ. Пӗрремӗш ылтӑн медале Латви чемпионатӗнче ҫӗнсе илнӗ. СССР Хӗҫпӑшаллӑ Вӑйӗсен первенствинче тата ытти ӑмӑртура Балтиҫум ҫар округӗн пӗрлештерни команди йышӗнче ӑмӑртнӑ^[6]. Пултаруллӑ спортсмена ҫӗршывӑн тата Олимп вӑййисен пӗрре мар чемпионӗ пулнӑ, ҫар тренерӗ Виктор Капитонов асӑрханӑ, вӑл Валерие ҫӗршывӑн пӗрлештернӗ командине кӗртнӗ^[7].

Олимп чемпионӗ (1972), тӗнче чемпионӗ (1970) Валерий Ярды.

1968 ҫулта вӑл Мехикори Олимп вӑййисенче совет велоспортсменӗсем хушшинче чи лайӑх вӑхӑт кӑтартнӑ. 1970 ҫулта Совет Союзӗн пӗрлештернӗ команди йышӗнче Лестер (Аслӑ Британи) хулинче иртнӗ тӗнче чемпионатӗнче шоссепе 100 ҫухрӑма командӑпа хӑвалассипе чемпион пулса тӑнӑ. Спортсменӑн тренерӗсенчен пӗри Владимир Петрович Петров пулнӑ^[8].

Валерий Ярды - СССР тава тивӗҫлӗ спорт мастерӗ (1970).

1969 ҫулхи авӑн уйӑхӗнче Валерий Ярды И. Я. Яковлев ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх педагогика институчӗн тин уҫнӑ физвоспитани факультечӗн студенчӗ пулса тӑнӑ^[9].

1972 ҫулта Мюнхенра XX ҫуллахи Олимп вӑййисенче совет велосипедисчӗсен команди пьедесталӑн ҫӳлти картлашки ҫине хӑпарнӑ. Валерий Ярды командӑри юлташӗсемпе пӗрле велосипед спорчӗпе олимп чемпионӗ пулса тӑнӑ. Олимп ылтӑн медалӗсене СССР велосипед-шоссейниксен команди пӗрремӗш хут ҫӗнсе илнӗ. Шоссепе 100 ҫухрӑма чупакан командӑра тӑватӑ спортсмен пулнӑ: Борис Шухов, Валерий Ярды, Геннадий Комнатов тата Валерий Лихачёв. Вӗсем пӗрремӗш вырӑн йышӑннӑ. Валерий Ярды ылтӑн Олимп медалӗ ҫӗнсе илнӗ Чӑваш АССРӗнчи виҫҫӗмӗш спортсмен пулса тӑнӑ^[3].

Спорт карьерине вӗҫленӗ хыҫҫӑн Шупашкар хулинчи предприятисемпе вӗренӳ заведенийӗсенче спорткомитетсен ертӳҫинче тата физвоспитани преподавателӗнче ӗҫленӗ^[3].

1994 ҫулхи ҫурла уйӑхӗн 1-мӗшӗнче вилнӗ^[3].

В. Н. Ярды вилтӑпри.

Ҫӗнтерӳсем

XX ҫуллахи Олимп вӑййисен чемпионӗ (1972 ҫул),
тӗнче чемпионӗ (1970 ҫул),
СССР чемпионӗ тата рекордсменӗ (1969—1972 ҫулсем).

Хисепӗсем

«Хисеп Палли» орден,
«Ӗҫре палӑрнӑшӑн» медаль,
Чӑваш АССР Аслӑ Канашӗн Президиумен Хисеп грамоти (1970),
хисеп хучӗсем,
Ҫӗмӗрле районӗн хисеплӗ гражданинӗ (2003).

Астӑвӑм

Шупашкар хулин мемориал ҫӑвинче пытарнӑ. 1995 ҫулхи кӑрлачӑн 14-мӗшӗнче унта спортсмена халалласа палӑк уҫнӑ. Икӗ метрлӑ сӑрӑ мрамортан тунӑ обелиска ятарлӑ заказпа пурнӑҫланӑ.
Пӗренеш ялӗнче Первомайски пулнӑ урама Валерий Ярды ятне улӑштарнӑ. 2022 ҫулта унта Мюнхенри Олимп вӑййисенче ылтӑн медаль ҫӗнсе илнӗренпе 50 ҫул ҫитнине асӑнса унӑн бюстне вырнаҫтарнӑ^[10]^[3].

Валерий Ярды Олимп чемпионне асӑнса тӑван ялӗнче Пӗренешре лартнӑ палӑк.

Валерий Ярды ятне Шупашкар хулин пӗр урамне панӑ.
Чӑваш Республикин Олимп резервӗн специализациленӗ велоспорт шкулӗ Олимп чемпионӗн ячӗпе хисепленсе тӑрать^[3].

Ӑнлантарусем

^ Ярды, Валерий Николаевич (паллӑ мар). Национальная библиотека «Наследие Чувашии». Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.
^ ¹^,² Инга Коршакова. В Чувашии почтили память первого тренера советского чемпиона мира по велоспорту Владимира Поликарпова - АБН 24 (выр.). АБН 24. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷ Олимпийский чемпион Валерий Ярды (паллӑ мар). Шумерлинский муниципальный округ Чувашской Республики. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.
^ Гонка длиною в жизнь — Советская Чувашия(паллӑ мар). sovch.chuvashia.com. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.
^ Талантище С Волги.
^ Ярды Валерий Николаевич Заслуженный мастер спорта СССР (паллӑ мар). землякичувашии.рф. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.
^ Спортивная общественность отмечает 70-летие звезды велоспорта Валерия Ярды. Тĕрĕсленĕ 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.
^ «Нецелесообразное имя» Владимира Петрова (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 23 Авӑн уйӑхӗн 2017. Архивланӑ 28 Авӑн уйӑхӗн 2017 ҫул.
^ Специализированная детско-юношеская спортивная школа Олимпийского резерва № 7 по велосипедному спорту имени В.Ярды. Доброе имя ценнее богатства. 18.01.2013 года (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 21 Утӑ уйӑхӗн 2014. Архивланӑ 29 Утӑ уйӑхӗн 2014 ҫул.
^ Год выдающихся земляков: открылся мемориальный бюст олимпийского чемпиона по велоспорту Валерия Ярды (паллӑ мар). sport.cap.ru. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

Вуламалли

Лаштай, П. Пулас олимпиеца физкультура урокӗнчен хӑтарнӑ / П. Лаштай // Хыпар. — 2018. — 23 кӑрлач/январь. — С. 3 : сӑн ӳкерчӗк.
Сидоров, П. Валерий Ярды сукмакӗ / П. Сидоров // Хыпар. — 1999. — 4 ҫурла.
Сидоров, П. Ҫирӗп алӑра / П. Сидоров // Хыпар. — 1998. — 20 кӑрлач.
Чаплӑ спортсмена асӑнса // Малалла (Ҫӗмӗрле районӗ). — 2022. — 28 январь (№ 3). — С. 2 : сӑн ӳкерчӗк.
Чӑваш Ене чапа кӑларнӑ паллӑ велосипедист // Тантӑш. — 2008. — 24 кӑрлач (№ 3). — С. 8.
Валерий Николаевич Ярды // Олимпийская гордость Чувашии : фотооткрытки. — Чебоксары, 1996.
Валерий Николаевич Ярды: 1948-1994. Талантище с Волги // Спортсмены. — Чебоксары, 2005. — С. 61-72.
Волков, Я. Н. Развитие физкультуры и спорта // Волков, Я. Н. Деревня Бреняши — милый сердцу уголок / Я. Н. Волков. — Шумерля, 2005. — С. 107-127.
Кириллов, Ю. Ради этого стоило жить / Ю. Кириллов // Молодежный курьер. — 1998. — 22 янв. (№ 3). — С. 15.
Комаров, В. Парень из нашего города : рассказ о спортсмене Валерии Ярды / В. Комаров // Вперед (Шумерл. р-н). — 2019. — 9 авг. (№ 31). — С. 10 : фот.
Кульев, О. Спортивная слава педагогического / О. Кульев // Народная школа. = Халӑх шкулӗ. — 2000. — № 4. — С. 88-90.
Мгновения жизни Валерия Ярды / по материалам краеведа Я. Волкова // Вперед (Шумерлин. р-н). — 2008. — 16 янв. — С. 3-4.
Нелегко «оседлать» велосипед // Спортивные звезды Чувашии. — Чебоксары, 1973. — С. 88-94.
Плотников, Ю. Мгновения жизни Валерия Ярды / Ю. Плотников // Советская Чувашия. — 1998. — 17 янв.
Плотников, Ю. Пять колец — миллионы сердец : [о первых чуваш. спортсменах, участвовавших на Олимпиадах] / Ю. Плотников // Спортивная панорама Чувашии. — 2012. — № 3. — С. 26-31 : фот. цв.
Саерова, Л. К юбилею знаменитого земляка : [о велогонщике Валерии Ярды] / Л. Саерова // Вперед (Шумерл. р-н). — 2013. — 18 янв. (№ 5/8). — С. 6.
Сергеев, О. Мастеру спорта — 20 лет / О. Сергеев ; фото В. Лапина // Вперед (Шумерл. р-н). — 2019. — 9 авг. (№ 31). — С. 10 : фот.
Скородумов, Н. Г. Ярды Валерий Николаевич / Н. Г. Скородумов // Краткая чувашская энциклопедия. — Чебоксары, 2001. — С. 520.
Скородумов, Н. Г. Ярды Валерий Николаевич / Н. Г. Скородумов // Чувашская энциклопедия. — Чебоксары, 2011. — Т. 4 : Си-Я. — С. 745-746.
Скородумов, Н. Г. Ярды Валерий Николаевич / Н. Г. Скородумов // Чувашская спортивная энциклопедия / Н. Г. Скородумов. — Чебоксары, 2007. — С. 34.
Тот самый Ярды // Молодежный курьер. — 2007. — 17 авг. (№ 31-32).
Тры, Е. Неидеальный безотказный человек / Е. Тры // Советская Чувашия. — 2018. — 19 янв. — С. 3 : фот.
Шульдяшов, С. Талант плюс воля / С. Шульдяшов // Советская Чувашия. — 2000. — 3 авг.

Каҫӑсем

[1] Ярды, Валерий Николаевич (паллӑ мар). Национальная библиотека «Наследие Чувашии». Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[:1-2] ¹^,² Инга Коршакова. В Чувашии почтили память первого тренера советского чемпиона мира по велоспорту Владимира Поликарпова - АБН 24 (выр.). АБН 24. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[:0-3] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷ Олимпийский чемпион Валерий Ярды (паллӑ мар). Шумерлинский муниципальный округ Чувашской Республики. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[4] Гонка длиною в жизнь — Советская Чувашия(паллӑ мар). sovch.chuvashia.com. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[5] Талантище С Волги.

[6] Ярды Валерий Николаевич Заслуженный мастер спорта СССР (паллӑ мар). землякичувашии.рф. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[7] Спортивная общественность отмечает 70-летие звезды велоспорта Валерия Ярды. Тĕрĕсленĕ 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[«Нецелесообразное_имя»_Владимира_Петрова-8] «Нецелесообразное имя» Владимира Петрова (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 23 Авӑн уйӑхӗн 2017. Архивланӑ 28 Авӑн уйӑхӗн 2017 ҫул.

[9] Специализированная детско-юношеская спортивная школа Олимпийского резерва № 7 по велосипедному спорту имени В.Ярды. Доброе имя ценнее богатства. 18.01.2013 года (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 21 Утӑ уйӑхӗн 2014. Архивланӑ 29 Утӑ уйӑхӗн 2014 ҫул.

[10] Год выдающихся земляков: открылся мемориальный бюст олимпийского чемпиона по велоспорту Валерия Ярды (паллӑ мар). sport.cap.ru. Пӑхнӑ кун: 28 Нарӑс уйӑхӗн 2025.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]