Чӑваш Республики

Чăваш Республики — Чăваш Ен
Чăваш Ен ялавĕ Чăваш Ен гербĕ
Тĕп хули	Шупашкар
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе - шыв пайĕн %.	75 18 343 км² кăштах кăна
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе - Йышлăх	40 1 173 231 патнелле (2023) 63.9/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Атăлçи федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Атăл-Вятка экономика районĕ
Регион номерĕ	21
Патшалăх чĕлхисем	чăваш, вырăс
Элтепер
Министрсен кабинечĕн Ертӳçи	Олег Николаев
Патшалăх Канашĕн Председатель	Альбина Егорова
Гимн
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ UTC+3

Чăваш Республики / Чăваш Ен, Çovaş Respupliki / Çovaş Yen, (выр. Чувашская Республика / Чувашия) , Раççей Федерацин субъекчĕ, унăн йышĕнчи республика. Тĕп хула — Шупашкар.

Республикăн патшалăх чĕлхисем: чăваш, вырăс.

Республика пуçлăхĕ — Николаев Олег Алексеевич.

Республика Мари Республикипе çурçĕрте, Чулхула облаçĕпе анăçра, Чӗмпӗр облаҫӗпе кăнтăрта, Тутарстанпа тухăçра, Мордва республикипе кăнтăрта чикĕ тытать. Атăлçи федераци тăрăхне, Атăл-Вятка экономика районне кĕрет.

Республика кунне çĕртме уйăхĕн 24-мĕшĕнче уявлаççĕ.

Чăваш Республикин влаç органĕсен официаллă порталĕ - cap.ru.

Этимологи

"Чӑваш Ен" е "Чӑваш Республики" ят "чӑваш" этнонимран пулса тухать. "Чӑвашсем" сӑмах Хусан ханлӑхӗн территоринче çуралнă темелле. Пирĕн ламтайсене (мӑн асаттесене) Хусан тутарӗсемпе тата вырӑссем чăвашсем тенĕ, çапла вара вăл экзоэтноним шутланать. Экзоэтноним XVI—XVII ӗмӗрти соционимпа ҫыхӑннӑ, ҫакӑ вӑл ял хуҫалӑхне уҫӑмлӑ тата унта ӗҫлекен ҫынсен сословиллӗ пайӗ пулнине кӑтартса парать. Чӑваш ен этноним халӑх пурнӑҫӗнчен, урӑхла каласан, тахçанхи социум ăшĕнче ҫуралма пултарнине чи малтан Г.И. Комиссаров публицист каласа панă.

Республика ятне улăштарасси пирки

Халӑх кăмăл-шухăшне шута илсе, 1920 ҫулхи çĕртмен 24-мӗшӗнче РСФСР ПРТĔК тата Халăх Комиссарĕсен Канашĕ Чăваш автономи облаçĕ РСФСР пайĕ пулать текен çирĕплетĕве В. И. Ленин тата М. И. Калинин алӑ пуснă. 1924 ҫулăн вӗҫӗнче вара Чӑваш автономи ертӳҫисем ЧАССР шайне хăпартмалли проекта хатĕрленĕ. 1925 ҫулхи акан 21-мӗшӗнче Пӗтӗм Раҫҫейри Ӗҫ Тӑвакан Тӗп комитет Чӑваш Автономи Облаҫне Чăваш Автономин Совет Социализм Республики шайне çити улӑштарма палӑртнӑ. Унтан ВИКК постановление июнӗн 20-мӗшӗнчен пуҫласа Чӑваш АССР ҫумне Чӗмпӗр кӗпӗрнинчи Улатӑр уесӗнчи ҫак вулӑссем хутшӑннӑ: Улатӑр, Пӑрачкав тата Кувакин хулипе, 121 464 ҫын халӑхӗпе.

1920-мĕш çулсенче Чăваш АССР ята Пăлхар АССР çине тата чăвашсем этнонима пăлхарсем çине куçарас пирки сăмах хускатнă, унчен çармăссем мари халăхĕ çине куçнă май. Тăван ене тĕпчекенсем сĕнни республикăна ертсе пыракансем тата вырăнти халăх йышăнман.

1920 ҫулсенче пичетлесе кӑларнӑ ӗҫсенче чӑвашсем Атӑл тата Чулман Атăл пӑлхарĕсен пӗртен-пӗр тӳрӗ те таса тӑхӑмӗсем пулни ҫинчен калакан ҫирӗплетӗве буржуази-национализм идеализациленĕ Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗн тапхӑрӗсене пурнӑҫланӑ.

Д.П. Петрова (Юман), М. П. Петрова, А. П. Прокопьева-Миллие тата пӑлхарти ытти таврапӗлӳҫӗсен тапхӑрӗнче чӑваш халӑх историйӗнче "ылтӑн ӗмӗр" тесе сӑнласа панӑ, социаллӑ-класс хирӗҫӗвӗсем тата ҫак патшалӑхра эксплуататорсен пусмӑрӗ пурри пирки шута илмен. Ҫав ҫулсенчех буржуази националисчӗсем чӑвашсене пӑлхара ят парас кампание уҫнӑ, Чӑваш АССР вара "Пӑлхар"теме сӗннӗ.

— Денис П.В. Этнокультура параллелӗсем дунай пӑлхарӗсемпе чӑвашсем.— Шупашкар, 1969.1990 ҫулхи октябрӗн 24-мӗшӗнче Чӑваш Енӗн Аслӑ Канашӗ республика суверенитечӗ ҫинчен декларацие йышӑннӑ тата ӑна ҫӗнӗ ят — Чӑваш СССР-ҫирӗплетнӗ. 1991 ҫулхи май уйӑхӗн 24-мӗшӗнче РСФР халӑх депутачӗсен Съезчӗ ку ята рсфср 1978 ҫулхи конституцийӗн 71 статйине юсаса ҫирӗплетнӗ. 1992 ҫулхи февралӗн 13-мӗшӗнчен пуҫласа Чӑваш СССР ятне улӑштарасси Ҫинчен "Саккун йышӑннӑ хыҫҫӑн Чӑваш Республики теме пуҫларӗ.

2001 ҫулччен чӑваш Республикин "Чӑваш Республикин" чӑваш Республикин конституцийӗнче вырӑсла субъектӑн тулли официаллӑ ятне РФ Конституцийӗнче (65 ст.) кӗртнӗ. Раҫҫей Федерацин Президент Хутайĕпе килӗшӳллӗн 2001 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗн 9-мӗшӗнченпе Раҫҫей Федерацири субъект ячӗ "Чӑваш Республики-Чӑваш Ен" ҫине куҫарнӑ.

2007 ҫулта В. Л. Болгари адвокат-Васильев тата Юхма Мишша çыравçă Чӑваш Ене Атӑл тӑрӑхӗнчи Пӑлхарла улӑштарма сӗннӗ.:

Чӑваш ен ятне улӑштармалла, ӑна "Атӑлҫи Пӑлхар Республики" темелле. Ку ят-истори капиталӗ. Пирӗн республикӑна урӑхла пӑхаҫҫӗ. — Чӑваш ен "Атӑл Пӑлхарӗ" ятлӑ пулмалла

...ҫак варианта халӗ пӗтӗмпех пӑхса тухма пулать, ман шутпа, вырӑнлӑ та законлӑ. Пирӗн Атӑл Тӑрӑхӗнчи Пӑлхар Республики теме те право пур. — М. Юхма: историе Пӗлни-кирлӗ

В. Д. Димитриев тата Г. И. Тафаев историксем, М. Н. Юм тата Ю. В. Дадюков ҫыравҫӑсем, В. Л. Болгарский адвокат-Васильев 2012 ҫулхи октябрь уйӑхӗнче Шупашкарта "ҫаврака сӗтел" ирттернӗ вӑхӑтра Раҫҫей наци конгресӗн 20 ҫул ҫитнине уявланӑ шайра иртнӗ Чӑваш наци конгресӗн делегацийӗсен тата Ют ҫӗршывсен ертӳҫисемпе пӗрле чӑваш Республикин Пуҫлӑхӗ М. В. Игнатьев, РФ ПАТШАЛӐХ Депутачӗсем А. Г. Аксаков патне хутшӑнчӗҫ. в. С. Шурчанова, А. И. Аршинов, ЧР Патшалӑх Канашӗн депутачӗсем патне Чӑваш Республикин "Чӑваш Ен — Атӑл Болгари Республики-историллӗ Ятне ҫӗнӗрен чӗртме сӗнӳ паратӑп.»

2013 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 16-мӗшӗнче чӑваш Республикин Патшалӑх Канашне чӑваш Республикин "Чӑваш Ен — Атӑлҫи Болгари" историллӗ ят ҫине чӑвашла-"Чӑваш Ен — Атӑлҫи Болгари" — чӑваш Республикин Поллхарӗ", г. И. Тафаев, М. Н. Юм, В. Л. Пӑлхар-Васильев, Ю. В. Дадюков, Р. И. Шевлеби, Н. И. Заводсков, А. В. Павлов алӑ пуснӑ пуҫарусемпе коллективлӑ хутшӑнса хутшӑнчӗ.

Тавралăхĕ

Чăваш Республики çĕрĕсем Тухăç-Европа тӳремĕн тухăçĕнче, ытларах Атӑлăн сылтăм енĕнче, унăн Сăрпа Сĕве юпписем хушшинче выртаççĕ.

Республикăн чи çӳллĕ вырăнĕ Улатăр районĕнчи Шума ял çывăхĕнче вырнаçнă. Çӳллĕшĕ — тинĕс шайĕнчен шутласан 271 метр.

Тăпра

Паха хура тăпраллă çĕрсем республикăн кăнтăр-тухăçĕнче, Тутарстанпа юнашар çĕрĕсенче, кăнтăр-анăçĕнче, Сăртан тата Мăн тата Кĕçĕн Çавалтан анăçалла вырнаçнă.

Шыв усравĕсем

Атӑлăн гидроэлектропотенциалне республикăра Шупашкар ГЭСĕнче пĕтĕмпех пурнăçа кĕртмен.

Çĕр айĕнчи усăллă минералсем

Фосфорит минералĕсен янтă пурлăхĕ 148,7 млн т, çунăк сланецсен — 199,1 млн т, торф.

Ҫутҫанталӑк

• Наци паркӗ «Чӑваш Вӑрмане»
• Сӑрҫумӗ заповедникӗ

Климат

Чӑваш ен виҫеллӗ континентлӑ климат зонинче тӑрать, вӑрманлӑ тата вӑрманлӑ-ҫеҫенхирлӗ зонӑсене кӗрет. Январьти вӑтам ҫул ӳсекен сывлӑш температури — -13°С; утӑ уйӑхӗнче — +20°с. Ӳкнӗ нӳрӗксен вӑтам калӑпӑшӗ — 530-570 мм.

Климатограмма

• Вӑтам ҫил хӑвӑртлӑхӗ — 3.6 м/с
• Вӑтам сывлӑш нӳрӗлӗхӗ — 75 %

Чӑваш Ен температурин кӑтартӑвӗсен нумай пайне XX ӗмӗрте тата 2 минимума XIX ӗмӗрте палӑртнӑ, 3 абсолютлӑ максимум пирӗн ӗмӗр пуҫламӑшӗ тӗлне лекнӗренпе XIX ӗмӗрте регистрациленӗ.

Ҫулталӑк	кăрлач	нарăс	пуш	ака	çу	çĕртме	утă	çурла	авăн	юпа	чÿк	раштав
Абсолютлӑ максимум	2001	1990	1937	1950	1921	1921	1971	2010	1951	1915	1998	2008
Абсолютлӑ минимум	1942	1930	1963	1963	1918	1892	1926	1932	1996	1920	1890	1978

Кун-çул

Чăваш автономи облаçĕ. 1922 çул.

Пулас Шупашкар панорами, 1960-мĕш çулĕсен проекчĕ (кӳлмек панорами)

Тĕплĕнрех Чăваш Ен кун-çулĕ, Чăваш Ен хронологийĕ статьясене пăхăр.

Ку тăрăха çынсем 80 пин çул каялла пурăнма килнĕ. Археологсем Чăваш Енре апаш, анань, хулаш культурин вырăнĕсене тупса палартнă.

Чăвашсен мăн аслашшĕсем ку тăрăха VII ĕмĕрте çитнĕ. Кунта вĕсене Кăтра Паттăр ертсе килнĕ. Атăлпа Чулман Атăл хушшинчи çĕрсем çине çитнĕ хыççăн çĕнĕ патшалăх йĕркеленме тытăнать — вăл историре Атăлçи Пăлхар ятпа юлнă. Атăлçи Пăлхар питĕ вăйлă патшалăх пулнă. Унăн çĕрĕсем хальхи Чулхулапа Урал тăвĕсем таран саралса выртнă. Патшалăх культура енĕпе вăйлă аталаннă — паллă çыравçăсем, ăсчахсем пурăннă.

XIII ĕмĕрте монголсем пĕтĕм тĕнчене кисретме тытăнаççĕ, пĕр халăх хыççăн тепĕр халăха хăйсене пăхăнтараççĕ. 1223 çулта Атăлçи Пăлхар тапăнса кĕнĕ монголсене чи малтан çапса аркатнă. 1229, 1232 çулсенче вĕсем каллех Атăлçи Пăлхара тытса илес шухăшпа килеççĕ, анчах та вĕсене çăпса аркатаççĕ. Темле вăйлă патшалăх пулсан та 1236 çулта Атăлçи Пăлхар тутар-монголсене парăнать. Çапах та вĕсем ку тăрăхра канлĕ хуçаланайман — çăлăнса юлнă халăх темиçе хут та пăлхав çĕкленĕ. 1241 çулта вара тутар-монголсен ку çĕрсене иккĕмĕш хут çĕнтерсе илме тивет. 1242 çулта Ылтăн Урта йĕркеленет, ку çĕрсем вăл патшалăха кĕреççĕ. 1361 çулта ку çĕрсем çине Ылтăн Уртапа хирĕçсе кайнă Уксак Тимур килсе кĕрет — нумай халăха касса тухать.

1437–1445 çулсенче ку çĕрсем çинче Хусан ханлăхĕ йĕркеленет, Чăваш Ен çĕрĕсем унта кĕреççĕ. 1552 çулта вырăссем Хусана çĕнсе илеççĕ, чăвашсем те вĕсене самай пулăшаççĕ. Чăвашсем хăйсен патшалăхне туса хума ĕмĕтленĕ пулнă, анчах та вырăссене çак шухăш пачах килĕшмен — вара вĕсем чăваш çĕрĕсене Раççей çумне хушаççĕ.

Раççей шутĕнче пурăннă вăхăтра Чăваш Енĕн çĕрĕсенче темиçе вăрçă тухать — пурĕ те çĕрĕçтешсене пусмăрланинчен хăтарассипе çыхăннă. Степан Разин, Емельян Пугачёв ертсе пыракан вăрçăсене чăвашсем уйрăмах хастар хутшăннă.

1917 çулта Раççей империнче революци пулса иртет — хура халăх влаçа хăй аллине илет, совет тапхăрĕ пуçланать. Совет тапхăрĕнче чăвашсен автономи облаçĕ, каярахпа автономи республики йĕркеленет.

1992 çулхи нарăсăн 19-мĕшĕнче Чăваш Республикине туса хунă.

Халăх йышĕ

1920 çулхи халăх çыравĕпе нумаях вăхăт кăна мар каялла туса хунă Чăваш автономлă облаçĕнче 4 хула тата 1738 ял пулнă, 805 пин çын пурăннă, вĕсенчен хула çыннисем 19,7 пин, ял çыннисем 785.1 пин çын шутланнă. Чăвашсем 80, 5%, вырăссем 11, 5%, тутарсем 3,9%, марисем 3,6% ирçĕсем 0,5% шутланнă.

1989 çулхи халăх çыравĕпе республикăра 55 тĕрлĕ халăх çынни пурăннă. Вĕсенчен иккĕ виççĕмĕш пайĕ чăвашсем пулнă, чĕрĕкрен ытларах — вырăссем:

Халăх	Йышĕ, 1989 çул, пин
Чăвашсем	67,8 %
Вырăссем	26,7 %
Тутарсем	2,6 %
Ирçĕсем	1,4 %
Марисем	0,3 %
Ыттисем	1,2 %
1000 çын ытла йышлă халăха кăтартнă

2002 çулхи халăх çыравĕ вара республикăра 106 тĕрлĕ халăх таран пурăннине палăртнă. Çавăн пекех иккĕ виççĕмĕш пайĕнчен ытларах чăвашсем, чĕрĕкрен ытла вырăссем пурăннă:

Халăх	Йышĕ, 2002 çул, пин (* 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.)
Чăвашсем	889,3 (67,69 %)
Вырăссем	348,5 (26,53 %)
Тутарсем	36,4 (2,77 %)
Ирçĕсем	16,0 (1,22 %)
Украинсем	6,4 (0,49 %)
Марисем	3,5 (0,27 %)
Белоруссем	1,9
Эрменсем	1,3
1000 çын ытла йышлă халăха кăтартнă

2005 çулхи кăрлачăн 1 тĕлне республикăра 1299.3 пин çын пурăннă, вĕсенчен виççĕ тăваттăмĕш пайĕ (71,8%) Шупашкарпа Ҫӗнӗ Шупашкар хулисенче пурăннă.

Патшалăх тытăмĕ

Республика хӑйӗн конституцийӗпе саккунсем пур. Хӑйӗн право тӗлӗшӗнчен йӗркелесе тӑрассине, ҫав шутра РФ Конституцийӗ палӑртнӑ шайра политика, экономика тата культура сферисенче хутшӑну йӗркелекен саккунсемпе ытти нормативлӑ право акчӗсене йышӑнассине те, РФ Конституцийӗ палӑртнӑ шайра пурнӑҫлать

Конституци

Республика тӗп саккунӗ — 2000 ҫулта йышӑннӑ Чӑваш Республикин Конституцийӗ.

Пуҫлӑх

Чӑваш Республикинче должноҫри чи аслӑ ҫын — Республика Пуҫлӑхӗ (2012 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗччен — Президент) шутланать. 1994 ҫулта чӑваш Енӗн пӗрремӗш Президенчӗ Николай Васильевич Фёдоров пулчӗ. 2010 ҫулхи август уйӑхӗнче иккӗмӗш президент, малалла Чӑваш Ен Пуҫлӑхӗ Михаил Васильевич Игнатьев пулчӗ. 2020 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 29-мӗшӗнчен пуҫласа Пуҫлӑх тивӗҫсене вӑхӑтлӑха пурнӑҫлакан Николаев Олег Алексеевич пулчӗ.

Саккун кӑларакан влаҫ

Патшалӑх Канашӗ (парламент) Чӑваш Ен патшалӑх влаҫӗн чи представительлӗ, саккунсемпе тӗрӗслев органӗ шутланать.

Ӗҫ тӑвакан влаҫ

Республика Министрсен Кабинечӗ патшалӑх влаҫӗн ӗҫ тӑвакан тата хушакан органӗ пулса тӑрать, ӑна премьер-министр ертсе пырать.

Пайăр çынсем

• Д. С. Элмен — Чӑваш революци комитечӗн председателӗ, чӑваш автономи облаҫӗнчи ӗҫтӑвком председателӗ;
• С. П. Петров — ВКП(б) Чӑваш обкомӗн пӗрремӗш секретарӗ
• Л. С. Спасов — чӑваш АССР халӑх комиссарӗсен Канашӗн председателӗ, Горький крайри ӗҫтӑвкомӑн пӗрремӗш заместителӗ;
• Т. А. Ахазов — Чӑваш АССР Аслӑ Канашӗн Президиумӗн председателӗ
• С. М. Ислюков — КПСС Чӑваш обкомӗн пӗрремӗш секретарӗ ; иккӗмӗш тата виҫҫӗмӗш созыври чӑваш АССР Верховнӑй Совечӗн председателӗ , Чӑваш АССР Верховнӑй Совечӗн Президиумӗн председателӗ чӑваш АССР Верховнӑй Совечӗн Председателӗ
• М. В. Зайцев— Чӑваш АССР Министрсен Совечӗн председателӗ
• И. П. Прокопьев — КПСС Чӑваш обкомӗн пӗрремӗш секретарӗ (1974-1988), чӑваш АССР Улттӑмӗш созыври Аслӑ Канашӗн председателӗ (1963-1967);
• Л.П. Прокопьев — Чӑваш АССР Министрсен Совечӗн председателӗ (1975-1989).
• Н. А. Зайцев — чӑваш Республикин Министрсен Совечӗн председателӗ (1989-1993));
• Н. В. Федоров — Чӑваш Республикин Президенчӗ (1993-2010));
• М.В. Игнатьев — Президент (2012 ҫулччен) тата Чӑваш Республикин Пуҫлӑхӗ
• О.А. Николаев — Чӑваш Республикин Пуҫлӑхӗ.

Администрациллĕ пайлану

Тĕп статьясем: Чăваш Республикин администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ, Чӑваш Республикинчи ялсемпе хуласем

Чӑваш Республикинче 21 администрациллĕ-территориллĕ район, 9 хула (ҫав шутра республика шайĕнчи 5 хулапа район шутĕнчи 4 хула), 8 ХЕП, 1700 яхăн ял пур.

Тĕп хула

Республика тĕп хули — Шупашкар ( 495 317 çын пурăнать). 2001 çулта хула Раççейри чи чи хăтлă хула ятне çĕнсе илнĕ.

Республика шайĕнчи хуласем халĕ хула хутлăхĕ статусĕнчи муниципаллă йĕркеленӳсем, районсем — муниципаллă районĕсем статусĕнчи муниципаллă йĕркеленӳсем.

Чăваш Енĕн администрациллĕ картти.

№	Район	Халӑх, ҫын	Территори, км2	Халӑх йышлăхӗ, ҫын/км²	Центр
Республика шайĕнчи (хула хутлăхĕсем)
1	Улатӑр	↘35 298			Улатӑр хули
2	Канаш	↘45 501			Канаш хули
3	Ҫӗнӗ Шупашкар	↗126 382			Ҫӗнӗ Шупашкар хули
4	Шупашкар районӗ	↗500 052			Шупашкар хули
5	Çĕмĕрле	↘29 553			Çĕмĕрле хули
Районсем (муниципаллă районӗсем)
1	Улатӑр районӗ	↘14 875	1940	7,67	Улатӑр хули
2	Элӗк районӗ	↘15 882	554.1	28,66	Элĕк (Элĕк районĕ) ялӗ
3	Патӑрьел районӗ	↘34 496	994	34,7	Патӑрьел ялӗ
4	Вӑрнар районӗ	↘32 221	1012.6	31,82	Вăрнар поçолăкĕ
5	Йӗпреҫ районӗ	↘23 519	1201.2	19,58	Йĕпреç поçолăкĕ
6	Канаш районĕ	↘35 698	981.4	36,37	Канаш хули
7	Куславкка районӗ	↘19 273	516.8	37,29	Куславкка хули
8	Комсомольски районӗ	↘25 217	630.3	40,01	Комсомольски (Каçал) ялӗ
9	Трак ен	↘14 279	456.3	31,29	Красноармейски ялӗ
10	Хӗрлӗ Чутай районӗ	↘14 426	691.6	20,86	Хӗрлӗ Чутай ялӗ
11	Сӗнтӗрвӑрри районӗ	↘22 411	686.1	32,66	Сӗнтӗрвӑрри хули
12	Муркаш районӗ	↘33 009	845.3	39,05	Муркаш ялӗ
13	Пӑрачкав районӗ	↘12 606	1116.9	11,29	Пăрачкав ялӗ
14	Вӑрмар районӗ	↘22 992	598.3	38,43	Вăрмар поçолăкĕ
15	Ҫӗрпӳ районӗ	↘36 023	790.8	45,55	Çĕрпӳ хули
16	Шупашкар районӗ	↘62 242	1331.7	46,74	Кӳкеç поçолăкĕ
17	Шӑмӑршӑ районӗ	↘12 569	799.1	15,73	Шăмăршă ялӗ
18	Ҫӗмӗрле районӗ	↘9127	1047.6	8,71	Çĕмĕрле хули
19	Етӗрне районӗ	↘26 065	897.5	29,04	Етӗрне хули
20	Елчӗк районӗ	↘17 329	567.2	30,55	Елчĕк ялӗ
21	Тӑвай районӗ	↘14 818	524.4	28,26	Тӑвай ялӗ

Экономика

Чӑваш Республики Атӑл-Вятка экономика районне кӗрет.

Чăваш Республикин экономики РФ субъекчӗсен хушшинче "вӑтаммисемпе" аутсайдерсем хушшинче тӑрать. Регионти пурнӑҫ хакне хӑвӑртлатнӑ чун ВРПӖ вӑтам раҫҫейри пурнӑҫран 54 процентпа танлашать. Атӑлҫи тăрăхĕнче Пензӑпа Киров облаҫӗсен тата Атӑл-Вятка районӗнчи (Мордвапа Мари Эл) вӑйсӑртарах аталанакан республикӑсен кӑтартӑвӗсем кӑна япӑхрах.

Чӑваш Ен экономикинче впп тытӑмӗнчи ял отраçлĕн тӳпи РФ вӑтамран икӗ хут ҫӳллерех (9,4 тата 4,9 %), ВПП 31 проценчӗ промышленноҫ (РФ вӑтамран — 33,2%) парать.
Республика промăçлăхĕ, тӗпрен илсен, Шупашкарта тата Ҫӗнӗ Шупашкарта вырнаҫнӑ (агломерацире промăçлăх продукцин виҫӗ пайне кăлараççĕ)."Промтрактор" АУО-Раҫҫейри тата ҫӗршывсенчи Пĕртен-пĕр СНГ савучӗ, вӑл бульдозерпа кӑпӑшка тата мӑрьеукладка техникин пысӑк производствипе тӗнчери предприяти-лидерсен тӑваттӑмӗш пайне кӗрет. Предприятисем туса кӑларакан машинӑсемпе нефтегаз, горнорудной тата строительство отраслӗсенче усӑ кураҫҫӗ.

Шупашкарти прибор тӑвакан савут (хальхи официаллӑ ячĕ - "ЭЛАРА" Ăслăхпа производство комплексӗ — АУО Ильенко", ӗлӗкхи ячӗ — "Элара" ЧПППП —АУО) - Раҫҫейри пысӑк предприяти, граждан тата ҫар отраслӗ валли кӑткӑс электронлӑ приборсем кӑларакан пысӑк предприяти. Предприятисенче производство конверсийӗ иртет, продукцин ҫӗнӗ тӗсӗсем уҫӑлаҫҫӗ: автомобиль промăçлăхӗ валли приборсем туса хатӗрлесси, медицинăри компьютер томографисене туса кӑларасси. "Шупашкарти агрегат савучӗ "АУО-раҫҫейри промышленноҫ предприятийӗ — ӑна автотрактор промышленноҫпа ял хуҫалӑх техники валли хатӗрленӗ чаҫсем кӑларма специализациленӗ. Раҫҫейри лидер трактор техникин ҫул-йӗр системисем валли саппас пайĕсене туса кӑларать. "Шупашкарти электроаппарат савучӗ" ("ЧЭАЗ" ЗОО) акционерсен хупӑнчăк пĕрлĕхĕ — Раҫҫейри электротехника профилӗнче аслӑ тата пысӑк предприятисенчен пӗри. Сахал вольтлӑ управлени аппарачӗсене, микропроцессор хатӗрӗсене, электричество энергине напряженийӗпе 0,4-110 кВ таран электричество энергине валеҫмелли хатӗрсене туса кӑларакан предприяти.

Ҫӗнӗ Шупашкарти электроэнергетика - Шупашкар ГЭСӖ, ҫавӑн пекех "Химпром" савучĕ — Раҫҫейре хӑйӗн отраçлӗнче Раҫҫейре чи пысӑккисенчен пӗри — электростанцисемпе кĕçĕн станцисем валли хатӗрсем кирлӗ. 2007 ҫулта "Химпром" АУО "Ренова Оргсинтез" холдингĕ илнĕ, химсавучĕн базинче хӗвел батарейисен модулӗсене туса кӑларма техникӑпа ӗҫе кӗртмелли зона йӗркеленĕ.

Канашра автоагрегат тăвакан тата вагон юсакан савутсем ӗҫлеҫҫӗ, Улатӑрта прибор тăвакан савутсе пур, Ҫӗмӗрлере автофургонсемпе ятарлӑ автомобильсем туса кӑларассине йӗркеленӗ.

Вӑрнар поçолăкӗнче ĕлӗк хими савучӗ ӗҫленӗ, халӗ ун вырӑнӗнче хутӑш препаратсен савучӗ ӗҫлет. Ытти 20 муниципалитета промышленноҫ производствин 6 проценчӗ кӑна тивет.

Транспорт, инфраструктура, ҫыхăну

Телефони

• «Ростелеком»
• «NetByNet (WiFire)» (2015 ҫулччен «ЧебNet»)
• «Инфанет-Орионет»
• «Инфолинк»
• «Билайнт»
• «Эр-телеком» («Дом. Ru»)
• «Etherway»
• «Энфорта»

Мобиллĕ ҫыхӑну

• МТС (GSM/UMTS/LTE)
• Билайн (GSM/UMTS/LTE)
• Мегафон (GSM/UMTS/LTE)
• Tele2 Раҫҫей (GSM/UMTS/LTE)
• Уоta (LTE)

Почта

• АО Раҫҫей Почти

Интернет

• «Ростелеком»
• «NetByNet (WiFire)" (2015 ҫулччен «ЧебNet »)
• «Эр-телеком" («Ҫурт. Ru»)
• «Инфолинк»
• «Etherway»
• «Нкв "("NovoNet", «Аквилон»)
• «Инфанет-Орионет»
• «Энфорта»
• «ВИП-технологи»

Сывлăх сыхлавĕ

Чӑваш Енре сывлӑх сыхлавӗн 4 учрежденийӗпе сывлӑх сыхлавӗн Министерствине пӑхӑнса тӑракан 68 учреждение регистрациленӗ, вӗсенче 30 000 ытла ҫын ӗҫлет, ҫав шутра 5 пин ытла врач, 13 пин ытла медицина сестрипе арҫын тӑвансем тата кӗҫӗн медицина ӗҫченӗсем 12 пин ытла ҫын.

Вĕренӳпе ăслăлăх

Чӑваш Республикинче вӗренӳ аталанӑвӗн 2040 ҫулччен Чӑваш Республикин Президенчӗн Указӗпе ҫирӗплетнӗ 21.03-2008 № - лӗ ҫуртран пуҫласа 25 № - лӗ ҫурт таран: "хальхи вӑхӑтра республикӑра 344 чӑваш, 177 вырӑс, тутар наци шкулӗ, пӗтӗмӗшле пӗлӳ паракан 4 учрежденире вӗренекенсем мордов чӗлхине вӗренеҫҫӗ. Хальхи сеть ачасене лайӑх пӗлӳ илме тата политикӑпа ҫыхӑннӑ анлӑ условисенче лайӑх пӗлӳ илме май парать ".

Чӑваш Ен Вӗренӳ Министерстви пӗлтернӗ тӑрӑх,2009 ҫулта республикӑра чӑвашла шкулсен 65 проценчӗ, 31 проценчӗ-вырӑсла, 3 % - тутар чӗлхисемпе. Чӑваш чӗлхи тӑван чӗлхене 344 чӑваш шкулӗнче тата патшалӑх чӗлхи пек — ытти 198 шкулта вӗрентнӗ. Чӑваш, тутар наци шкулӗсен 1-5-мӗш класӗсенче тӑван чӗлхепе вӗрентӳ пуҫланнӑ.

Республикӑра пурӗ 1062 вӗренӳ заведенийӗ шутланать. Вĕсен шутĕнче 430 шкул çулне çитмен ачасем валли, 564 шкул, 16 интернат шкулĕ, 4 ача çурчĕ, 27 професси училищи, 32 вăтам пĕлӳллĕ професси илмелли заведени, 21 аслă вĕренӳ заведенийĕ.

2025 ҫулта Чӑваш Республикин Элтеперӗ Олег Николаев хушу кӑларса вӗренӳ тытӑмӗнче мигрантсене ӗҫлеме чарнӑ. Ку чару Казахстанран, Арменирен, Беларуҫрен тата Киргизинчен килнӗ ҫынсене пырса тивмест.

Тĕне тытни

• Чăваш митрополийĕ

Культурăпа ӳнер

Литература

Чӑваш ҫыравҫисем

Ӳкерчĕк:Дом крестьянина Чебоксары Чувашия.jpg

Хресчен ҫурчӗ, Шупашкар, Чӑваш ен

• Осипов, Владимир Николаевич
• Леонид Агаков
• Василий Алентей
• Александр Артемьев
• Пурхи Ахван
• Влас Иванов-Паймен
• Илле Тахти
• Краснов, Георгий Васильевич
• Крысин, Павел Афиногенович
• Ларионов, Никита Ларионович
• Леонид Маяксем
• Лисина, Ева Николаевна
• Николаева, Юлия Фёдоровна
• Орлов, Георгий Фёдорович
• Осипов, Пётр Николаевич
• Пилеш, Герасим Дмитриевич
• Рзай, Виктор Ефремович
• Савельев-Сас, Александр Сергеевич
• Садай, Владимир Леонтьевич
• Синичкин, Виссарион Вениаминович
• Уйп Мишши
• Чичканов, Пётр Николаевич
• Юхма Мишши
• Айзман, Николай Спиридонович
• Чиндыков, Борис Борисович
• Иванов, Константин Васильевич
• Кириллов, Тарас Кириллович
• Ҫеҫпĕл Мишши
• Илле Тукташ
• Яков Ухсай
• Петĕр Хусанкай
• Çемен Элкер

Тĕп статья: Чăваш литератури

Театрсем

Оперӑпа балет Чӑваш театрӗ

Тĕп статья: Чăваш Енĕн театрĕсем

• Чăваш патшалăх К.В. Иванов ячĕллĕ академи драма театрĕ
• Чăваш патшалăх оперăпа балет театăрĕ
• Çеçпĕл Мишши ячĕллĕ Чăваш патшалăх çамрăксен театрĕ
• Чăваш патшалăх пукане театрĕ

Музейсем

Тĕп статья: Чăваш Енĕн музейĕсем

• Чӑваш наци музейӗ, ҫавӑн пекех унӑн филиалӗсем:
• Вӗсен литература музейӗ. К. В. Иванов (Шупашкар).
• Ҫеҫпӗл М. Музейӗ (Шупашкар).
• В. И. Чапаев (Шупашкар) Музей;
• Шуршӑлти А. Г. Николаев космонавтика музейӗ;
• Йӗпреҫ этнографи музейӗ;
• Чӑваш патшалӑх художество музейӗ;
• Чӑваш Республикин ҫар Мухтавӗн музейӗ;

К. В. Иванов ячӗллӗ чӑваш драма театрӗ

• Улатӑр таврапӗлӳ музейӗ;
• Элӗк районӗнчи литературӑпа таврапӗлӳ музейӗ;
• Сӗнтӗрвӑрри районӗнчи краеведени музейӗ;
• М. С. Спиридонов хваттерӗ мемори музейӗ;
• Ҫӗнӗ Шупашкарти Н. И. Лобачевский (Ҫӗнӗ Шупашкар) музейӗ;
• Геологи музейӗ (Шупашкар).
• Хальхи искусство центрӗ (Шупашкар).
• Сӑра музейӗ;
• Ҫӗнӗ шупашкарти художество музейӗ;
• Гидроэнергетика музейӗ (Ҫӗнӗ Шупашкар).

Вулавăшсем

• Чӑваш Республикин "Чӑваш Республикин наци библиотеки"
• Чӑваш республикинчи ача-пӑча-ҫамрӑк библиотеки
• Чӑваш Республикин " Чӑваш республикин ятарлӑ библиотеки. Л. Н. Толстой "

Массăллă информаци хатĕрĕсем

• «Советская Чувашия» — ежедневная общественно-политическая газета;
• «Хыпар» — ежедневная газета на чувашском языке;
• «Тӑван Атӑл» — литературный журнал на чувашском языке.
• Ҫамрӑксен хаҫачӗ;
• Хресчен сасси;
• Тӑван Атӑл;
• Капкăн;
• ЛИК;
• Вести Чувашии;
• Собрание законодательства Чувашской Республики;
• Тантӑш;
• Самант;
• Грани;
• «Ялав»;
• «Канаш»

Тĕп статья: Чăваш Республикин массăллă хыпар хатĕрĕсем

Радио

• Чӑваш Ен наци радиовӗ;
• Раҫҫей Радио-Чӑваш Ен Радио;
• Тӑван Радио (Шупашкар, Ҫӗнӗ Шупашкар)
• Тӑван Ҫулсен Радиовӗ.
• Радио Дачи (105 тата 7 ФМ)

Спорт

• Чăваш Енĕн футбол чемпионачĕ

Литература

• Т.Н. Таймасова, В.В. Степанов, «Краткая история Чувашии и чувашского народа», Чăваш кĕнеке издательстви. Шупашкар, 2019.
• Филиппов В. Р. Чувашия девяностых. Этнополитический очерк. — М.: Центр цивилизац. и регион. исслед. РАН, 2001. — 250 с.
• Исследования социально-политической истории Чувашии XX столетия. Сборник статей. — Чебоксары: ЧГИГН, 2002. — 106, [3] c.
• Краткая чувашская энциклопедия 2021 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.

Çав. пекех

• Авалхи чăваш сăвăçисемпе юрăçисем.
• Авалхи чăваш ламтайĕсем (авалхи паллă чăваш çыннисем)
• Чӑваш наци юхӑмӗ

Каçăсем

• Чăваш Республики власть органĕсен официаллă порталĕ 2017 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
• Портал органов власти чувашской республики 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 23-мӗшӗнче архивланӑ.
• Чувашская Республика: летопись столетия 2020 ҫулхи Ака уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ. : Проект Национальной библиотеки ЧР к 100-летию образования Чувашской автономной области

• История чувашского народа : электронная коллекция
• История населенных пунктов Чувашии : электронная коллекция
• Чебоксары: история и современность : электронная коллекция

• «Карты Google» çинчи Чăваш Ен картти;
• Кĕске чăваш энциклопедийĕ 2021 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ..
• Чăваш Ен картти;
• Чăваш Енĕн интерактивлă картти тата gps-навигатор картти 2009 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.;
• Перекрестный каталог чувашских сайтов;
• Чăваш Енĕн регион хыпар интернет-порталĕ 2009 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ..
• Торгово-промышленная палата: о Чувашии
• Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии
• 15 июня 2012 года в Чебоксарах состоялся пикет в защиту чувашского языка
• Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
• Почему чуваши не говорят по-чувашски?
• "Как это в Чувашии не нужен чувашский?!"