Казах чӗлхи
Казах чĕлхи, — тĕрĕк йышĕнчи кăпчак ушкăнне кĕрекен чĕлхе. Ун çинче Казахстан тĕп халăхĕ, казахсем калаçаççĕ. Çыру кириллица çинче никĕсленеть. Казахстанра патшалăх чĕлхи шучĕнче шутланать.
1989 çулхи перепись тăрăх СССРта пĕтĕмпе 7 890 пин çын ку елхе çинче калаçнă.
Истори
Казах чĕлхи XV-Абай Кунанбаев тата Ибрай Алтынсарин.
1930 çулчен çыру арапсен алфавичĕ çинче тытăнса тăнă, 1930 çулпа 1940 çул тарин — латин алфавичĕ çинче. 1940 çулта вара çĕнĕ саспаллисене хушса кириллица çине куçнă.
Пĕреммĕш тĕпчевсене П. М. Мелиоранский иртернĕ. Кайран тата М. Б. Балакаев, Х. Жубанов, К. М. Мусаев тата ытти тĕпчевсем тĕпчеме самай пулăшнă.
Ҫырулӑхӗ
Казах алфавичӗ | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д |
Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
Қ қ | Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө |
П п | Р р | С с | Т т | У у | Ұ ұ | Ү ү |
Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
ъ | Ы ы | І і | ь | Э э | Ю ю | Я я |
Фонетика уйрăмлăхĕсем
Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем |
|||
---|---|---|---|
пратĕрĕк † | |||
Пăлхар ушкăнĕ |
пулхар † | Авалхи тĕрĕк
авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † | орхон-енисей (ватă тĕрĕк) | уйгур рунă (орхон-уйгур) † | ||
Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ1 |
кăркăс-кăпчак3: çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) | çурçĕр алтай1: шор челхин кондом диалекчĕ2, чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ2, çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) | тапалар3 | ||
Карлук ушкăнĕ |
карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)1 | карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — или-тĕрĕк, лобнор ‡1, хотан2, хотон (†) ‡1, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем2 | ||
Кăпчак ушкăнĕ |
нухай-кăпчак: алабуга-нухай2, аçтăрхан-нухай2, казах, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡2, ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, юртă-нухай2 | атăл-кăпчак: çĕпĕр-тутар, мишер) | половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар1 (крым диалекчĕ2, крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, кумăк), мамлюк-кăпчак † | ||
Огуз ушкăнĕ |
авалхи огуз † | печенег †1 | салар | çурçĕр узбек (икан-карабулак) | хăй огуз: диалектсем) | айналлу2 | афшар2 | балкан-гагауз | кашкай2 | салчук2 | сири-туркмен2 | сонкор-тĕрĕк | кипр) | трухмен) | хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) | хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)2 | цалк2 | крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ | ||
Саян (тобас) ушкăнĕ |
çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), Хакас (кăркăс) ушкăнĕ
сарăк-югур (хара-йогур) | фуюй-кăркăс | хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ2, чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ2, Якут ушкăнĕ
ака теекен | о-теекен, çав шутра долган2, якут литератури | ||
Çырулăх |
орхон-ениçей рунисем | яналиф | ||
Асăрхавсем: 1 чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); 2 «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); 3 кăпчак, пулас; † çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем |