Каракалпак чĕлхи

Каракалпак чĕлхи (хĕрли) Узбекистанра сарални

Каракалпак чĕлхи (Қарақалпақ тили) — каракалпаксен чĕлхи, Каракалпаки автономлă республикин официаллă чĕлхи.

Лексика енчен казах чӗлхине çывăх, çапах унтан орфографипе уйрăлса тăрать. Каракалпак чĕлхипе 400 пине яхăн çын калаçать, ытларах Узбекистанра. 2 000 яхăн Афганистанра пурăнать, пĕчĕкрех ушкăнĕсем Раççейре, Казахстанра, Турцире тата ытти çĕршывсенче.

Диалекчĕсем

Яланах икĕ диалекта уйăраççĕ: çурçĕр-тухăç тата кăнтăр-тухăç. ÇаплахФергана айлăмĕнче пуплекен виççĕмĕшĕ пирки калаçусем пур.

Фонетика

Уçă сассисем

Уçă сасăсен килĕшӳ саккунĕ каракалпак чĕлхинче ытти тĕрĕк чĕлхесенчен вăйлăрах палăрнă:

Уçа сасă	Хыççăн пулма пултарать:
a	a, ɯ
æ	e, i
e	e, i
i	e, i
o	a, o, u, ɯ
œ	e, i, œ, y
u	a, o, u
y	e, œ, y
ɯ	a, ɯ

Уçă мар сассисем

Каракалпак чĕлхинче 25 уçă мар фонемсем, вĕсенчен 4 (отмечены скобками) встречаются только в заимствованих.

	Лабиаллă		Альвеол		Палаталь		Велярлă		Увулярлă	Çăтăмлă
Сирпĕнӳллĕ	p	b	t	d			k	g	q
Аффриката			(ʦ)		(ʧ)
Çурăклă	(f)	(v)	s	z	ʃ	ʒ	x	ɣ		h
Сăмсаллă	m		n				ŋ
Чĕтренекен			r
айăккинчи			l
Шуçăллă	w				j

Çырулăхĕ

арап алфавичĕ никĕсĕнче тытăнса тăнă. 1928 — 1940 çç. тапхăрта латтин графикипе усă курнă, хыççăн кириллицăна йышăннă. Узбекистан 1991 çулта ирĕклĕхе тухсан, латиница йĕркине таврăнма шутланă, халĕ ĕнтĕ Каракалпакире çав шая майĕпен куçса пыраççĕ.

Аяларах виçĕ алфавита ПТФА эквивалентлă палăртăвĕсемпе кăтартнă.

1930-мĕш çç. латтиница	Кириллица	Хальхи латинница	ПТФА	1930-мĕш çç. латтиница	Кириллица	Хальхи латинница	ПТФА	1930-мĕш çç. латтиница	Кириллица	Хальхи латинница	ПТФА
Aa	Аа	Aa	a	Qq	Ққ	Qq	q	Ff	Фф	Ff	f
Әә	Әә	A’a'	æ	Ll	Лл	Ll	l	Xx	Хх	Xx	x
Bb	Бб	Bb	b	Mm	Мм	Mm	m	Hh	Ҳҳ	Hh	h
Vv	Вв	Vv	v	Nn	Нн	Nn	n		Цц	ts	ʦ
Gg	Гг	Gg	g	N̡n̡	Ңң	N’n'	ŋ	Çç	Чч	ch	ʧ
Ƣƣ	Ғғ	G’g'	ɣ	Oo	Оо	Oo	o	Şş	Шш	SHsh	ʃ
Dd	Дд	Dd	d	Өө	Өө	O’o'	œ		Щщ	sh	ʃ
Ee	Ее	Ee	e	Pp	Пп	Pp	p		Ъъ
	Ёё	yo	jo	Rr	Рр	Rr	r	Ьь	Ыы	Iı	ɯ
	Жж	Jj	ʒ	Ss	Сс	Ss	s		Ьь
Zz	Зз	Zz	z	Tt	Тт	Tt	t		Ээ	Ee	e
Ii	Ии	İi	i	Uu	Уу	Uu	u		Юю	yu	ju
Jj	Йй	Yy	j	Yy	Үү	U’u'	y		Яя	ya	ja
Kk	Кк	Kk	k	Ŭŭ	Ўў	Ww	w

Каçăсем

Ethnologue

п • с • т Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем
пратĕрĕк †
Пăлхар ушкăнĕ	пулхар † \| Авалхи тĕрĕк	авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † \| орхон-енисей (ватă тĕрĕк) \| уйгур рунă (орхон-уйгур) †

Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ¹	кăркăс-кăпчак³: çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) \| çурçĕр алтай¹: шор челхин кондом диалекчĕ², чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ², çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) \| тапалар³

Карлук ушкăнĕ	карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)¹ \| карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — или-тĕрĕк, лобнор ‡¹, хотан², хотон (†) ‡¹, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем²

Кăпчак ушкăнĕ	нухай-кăпчак: алабуга-нухай², аçтăрхан-нухай², крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡², ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем², кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем², юртă-нухай² \| атăл-кăпчак: çĕпĕр-тутар, мишер) \| половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар¹ (крым диалекчĕ², крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, кумăк), мамлюк-кăпчак †

Огуз ушкăнĕ	авалхи огуз † \| печенег †¹ \| салар \| çурçĕр узбек (икан-карабулак) \| хăй огуз: диалектсем) \| айналлу² \| афшар² \| балкан-гагауз \| кашкай² \| салчук² \| сири-туркмен² \| сонкор-тĕрĕк \| кипр) \| трухмен) \| хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) \| хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)² \| цалк² \| крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ

Саян (тобас) ушкăнĕ	çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), Хакас (кăркăс) ушкăнĕ	сарăк-югур (хара-йогур) \| фуюй-кăркăс \| хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ², чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ², Якут ушкăнĕ	ака теекен \| о-теекен, çав шутра долган², якут литератури

Çырулăх	орхон-ениçей рунисем \| яналиф
Асăрхавсем: ¹ чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); ² «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); ³ кăпчак, пулас; † çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем