Долган чĕлхи
Долган чĕлхи | |
---|---|
Тăван ячĕ: | Долган тыла, һака тыла |
Патшалăхсем: | РФ |
Регионсем: | Красноярск Енĕн Таймыр районĕ |
Калаçакансен пур йышĕ: | 1054 (2010, çырав)[1] |
Статус: | тăнăç мар |
Классификаци | |
Категори: | Еврази чĕлхисем |
Алтай чĕлхисем (тавлашуллă)
| |
Чĕлхе кочĕсем | |
ISO 639-1: | |
ISO 639-2: | |
ISO 639-3: | dlg |
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика |
Долга́н чĕлхи — долган халăхĕн чĕлхи, Таймыр (Долган-Ненец) муниципаллă районĕн кăнтăр тата кăнтăр-тухăç енĕсенче (малтанхи Дудинка тата Хатанга районĕсем), çаплах Анабар улусĕнче сарăлнă. Калаçакансен йышĕ — 1 пине яхăн çын (çырав, 2010).
Этимологи
Якут пĕр йăхĕн — Долган этносĕнсен — тăван чĕлхи.
Классификаци ыйтăвĕсем
Тĕрĕк чĕлхисен шутне кĕрет. Лингвистика енчен çивĕчрех тишкерсен, якут чĕлхин диалекчĕ пулать, çапах та уйрăм тата эвенк чĕлхи сĕмĕ айĕнче аталанса пурăннă хыççăн чĕлхе статусне панă.
Лингвогеографи / Хальхи лару-тăру
Ареал тата çырулăх
2010 çулхи халăх çыравĕпе долган чĕлхипе 1054 çын калаçаççĕ. Вĕсенчен 793 çын Красноярск Енĕнче, 96 — Якутире пурăнаççĕ[2].
Диалектсем
Норильск, пясин, авам, хатанга тата попигай пуплевĕсене палăртаççĕ.
Çырулăх
1933 çулта якут чĕлхипе букварь пичетленĕ. 1961 çулта кĕске долган тексчĕсене «Советский Таймыр» хаçатра пичетленĕ. 1973 çулта долган чĕлхипе пĕрремĕш кĕнекене — Огдо Аксёнова саввисен пухмачне кăларнă. Çак кăларăмра вырăс алфавичĕпе тата хушма сасă паллисемпе Дь дь, Һ һ, Ҥ ҥ, Нь нь, Ө ө, Ү ү усă курнă. 1984 çулта пĕрремĕш долган букварĕ кун çути курнă.
Долган пĕрремĕш алфавичĕ: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Дь дь, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Иэ иэ, Й й, К к, Л л, М м, Н н, Ӈ ӈ, Ӈь ӈь, О о, Ө ө, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уо уо, Ү ү, Үө үө, Ф ф, Х х, Һ һ, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ыа ыа, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я[3].
Хальхи долган алфавичĕ[4]
А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
З з | И и | Й й | К к | Һ һ | Л л | М м | Н н |
Ӈ ӈ | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у |
Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
«Таймыр» хаçатра долган чĕлхипе материалсем тухкалаççĕ.
Лингвистика характеристики
Статьян çак пайне халлĕхе çырман. РУВИКИне хутшăнакан ĕмĕчĕпе, çак вырăнтаятарлă пай.
Эсир çак пая çырса проекта пулăшма пултаратăр. |
Асăрхавсем
- ^ Перепись-2010
- ^ Владение языками населением коренных малочисленных народов РФ по отдельным субъектам 2016 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 31-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Аксенова О. Е. . — Красноярск: Красноярское кн. изд-во. — 16 с.
- ^ Аксенова Е. Е. Букварь. СПб, 2001
Литература
- Андросова С. И.: Долганский язык // Языки мира. Тюркские языки. М, 1997.
- Убрятова Е. И.: О языке долган // Языки и фольклор народов сибирского Севера. М.; Л., 1966;
- Убрятова Е. И.: Язык норильских долган. Новосиб., 1985;
- Stachowski M.: Dolganischer Wortschatz. Krakow, 1993;
- Stachowski M.: Dolganischer Wortschatz. Supplementband, Kraków 1998;
- Stachowski M.: Dolganische Wortbildung, Kraków 1997.
РФ чĕлхисем |
|
---|---|
Федераци чĕлхи | |
Федераци субъекчĕсен чĕлхисем | |
Официаллă статусри чĕлхесем |
коми-пермяк • селькуп • эвен • юкагир |
Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем |
|||
---|---|---|---|
пратĕрĕк † | |||
Пăлхар ушкăнĕ |
пулхар † | Авалхи тĕрĕк
авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † | орхон-енисей (ватă тĕрĕк) | уйгур рунă (орхон-уйгур) † | ||
Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ1 |
кăркăс-кăпчак3: çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) | çурçĕр алтай1: шор челхин кондом диалекчĕ2, чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ2, çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) | тапалар3 | ||
Карлук ушкăнĕ |
карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)1 | карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — или-тĕрĕк, лобнор ‡1, хотан2, хотон (†) ‡1, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем2 | ||
Кăпчак ушкăнĕ |
нухай-кăпчак: алабуга-нухай2, аçтăрхан-нухай2, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡2, ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, юртă-нухай2 | атăл-кăпчак: çĕпĕр-тутар, мишер) | половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар1 (крым диалекчĕ2, крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, кумăк), мамлюк-кăпчак † | ||
Огуз ушкăнĕ |
авалхи огуз † | печенег †1 | салар | çурçĕр узбек (икан-карабулак) | хăй огуз: диалектсем) | айналлу2 | афшар2 | балкан-гагауз | кашкай2 | салчук2 | сири-туркмен2 | сонкор-тĕрĕк | кипр) | трухмен) | хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) | хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)2 | цалк2 | крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ | ||
Саян (тобас) ушкăнĕ |
çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), Хакас (кăркăс) ушкăнĕ
сарăк-югур (хара-йогур) | фуюй-кăркăс | хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ2, чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ2, Якут ушкăнĕ
ака теекен | о-теекен, çав шутра долган2, якут литератури | ||
Çырулăх |
орхон-ениçей рунисем | яналиф | ||
Асăрхавсем: 1 чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); 2 «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); 3 кăпчак, пулас; † çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем |
Категория:Тĕрĕк чĕлхисем