Мари чĕлхи
| Мари чĕлхи | |
|---|---|
| Тăван ячĕ: | Марий йылме |
| Патшалăхсем: | Раҫҫей Федерацийӗ |
| Регионсем: | Мари Эл, Пушкăртстан, Тутарстан, Свердловск облаçĕ, Киров облаçĕ |
| Официаллă статус: |  Мари Эл
|
| Классификаци | |
| Категори: | Еврази чĕлхисем |
Урал çемьи
| |
| Çырулăх: | Мари çырулăхĕ) |
| Чĕлхе кочĕсем | |
| ISO 639-1: | — |
| ISO 639-2: | — |
| ISO 639-3: | — |
| Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика | |
Мари чĕлхи — Финн-угр чӗлхисем патне кĕрекен чĕлхе, финн сыпăкĕ. Марисен чĕлхи, Мари Эл республикинче вырӑс чӗлхипе пĕрле официаллă чĕлхе шутланать. Марисем калаçаççĕ.
Диалектсем
Мари чĕлхи виçĕ тĕп диалект çине пайланать — улăх, туçи тата тухăç калаçăвĕсем. Икĕ литература чĕлхи пур: улăх марипа туçи мари диалекчĕсем çинче никĕсленеççĕ. Вĕсем иккĕшĕ те XX ӗмӗр пуçламăшĕнче йĕркеленсе кайнă. Асăннă литература чĕлхисене пĕрлештерес тĕлĕшпе темиçе проект та йĕркелесе пăхнă, пĕри те ăнăçман. Марипа чăваш чĕлхи хăй вăхăтĕнче, вăтам ĕмĕрсенче, тачă çыхăнура тăнă. Çав хутшăнуран паян кунчченех мари чĕлхинче нумай чăваш сăмахĕпе ытти чĕлхе единици сыхланса юлнă. М.Р. Федотов словарĕ тăрăх, ун пек лексема хисепĕ 1 200 яхăн. Чăваш чĕлхинче 200 патне мари сăмахĕ пур.
Алфавичĕсем
.jpg)
Улăх мари алфавичĕ
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | Ҥ ҥ |
| О о | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ӱ ӱ |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы |
| Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Туçи мари алфавичĕ
| А а | Ä ä | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н |
| О о | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ӱ ӱ |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы |
| Ӹ ӹ | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Чăваш чĕлхипе çыхăнни
Мари чĕлхине кĕнĕ чăваш сăмахĕ сасă тĕлĕшĕнчен пăртак улшăнать: хаяр – аяр, сухан – шоган, уксах – окшак, çамрăк – самырык.[1]
Чăваш чĕлхине мариран килнĕ сăмахсем урăхларах илтĕнеççĕ. Тĕслĕхрен: когыльо – кукăль, кутко – кăткă.
Мари чĕлхине чăвашларан уйрăм сăмахсем кăна мар, грамматика конструкцийĕсем те, вĕсен хушшинче аффикссем кĕнĕ.[2][3]
Сăмах тĕслĕхĕсем [4]
| Марилле | Чăвашла |
| кеквлä (кайык) | кайăк |
| комбы | хур |
| лыды | кăвакал |
| цеве | чăх |
| карак | ула курак |
| йуксэ | акăш |
| оравий (пӧрткай) | çерçи, салакайăк |
| кесия | чĕкеç |
| кäды | кăвакарчăн |
| шыжвык | шăпчăк |
| ышкал | ĕне |
| ӱшкӱж | вăкăр |
| презы | пăру |
| кесы | качака |
| шарык | сурăх |
| тäгä | така |
| патя | путек |
| имни | лаша |
| масак | упа |
| пире | кашкăр |
| ур | пакша |
| морен | мулкач, куян |
| шӱле | чĕрĕп |
| ыдр | каюра |
| каля | шăши |
| ырвыж | тилĕ |
| ел | ăман |
| арашынгы | шăна |
| ангремшы | эрешмен |
| почемыш | сăпса |
| лепе | лепĕш |
Глаголĕ
Хальхи-пулас вăхăчĕ
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | -ам/-ем | -ына/-ена |
| 2 | -ат/-ет | -ыда/-еда |
| 3 | -еш/-а | -ыт/-ат |
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | ом | она, огына |
| 2 | от | ода, огыда |
| 3 | ок, огеш | огыт |
Иртнĕ вăхăчĕсем
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | -ым/-ышым | -на/-ышна |
| 2 | -ыч/-ышыч | -да/-ышда |
| 3 | -о (-ӧ, -е)/-ыш | -ыч/-ышт |
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | шым | ышна |
| 2 | шыч | ышда |
| 3 | ыш | ышт |
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | -ынам/-енам | -ынна/-енна |
| 2 | -ынат/-енат | -ында/-енда |
| 3 | -ыч/-ышт | -ыныт/-еныт |
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | омыл | огынал, онал |
| 2 | отыл | огыдал, одал |
| 3 | огыл | огытыл |
Хушнă глаголĕ
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | ||
| 2 | -о, -ӧ, -е | -са, -за/-ыза |
| 3 | -шо, -шӧ, -ше/-ыжо, -ыжӧ, -ыже | -ышт |
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | ||
| 2 | ит | ида |
| 3 | ынже | ынышт |
Прототипĕ
| Пит | Пĕррели | Нумайли |
|---|---|---|
| 1 | мый (эпĕ) | ме (эпир) |
| 2 | тый (эсĕ) | те (эсир) |
| 3 | тудо (вăл) | нуно (вĕсем) |
Ӑнлантарусем
- ^ Э.В. Фомин. Чи хитре чĕлхе [1]
- ^ Арто Мойсио. Именные словосочетания марийского и чувашского языков [2]
- ^ Hasselbäck, Andre. Tatar & Chuvash Code-copies in Mari. ISBN 91-554-6125-5
- ^ Чăвашла-марилле сăмахсар: Чăваш канашлăвĕ 2020 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
Каçăсем
- «Марий Эл» мари хаçачĕ 2006 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
- Мари чĕлхи (акăлчанла, марилле, яппунла)
- тетелти Мари Эл (марила тата вырăсла тетел порталĕ)
- MariUver (марила, эстонла, акăлчанла, вырăсла)
- Финн-угр электронлă вулавăшĕ 2005 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ..
- Мари Эл патшалăх педагогика институчĕ (МГПИ) 2005 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
- Kimberli Mäkäräinen's Meadow Mari Grammar 2010 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Грамматики
- Словарь черемиского языка с российским переводом. 1785 г.
- Электрон книгагудо
- Словарĕсем
Марисем |
||
|---|---|---|
| Культура |
Литература • Музыка • Кухня • Архитектура • Ташă • Мари ячĕ • Мари хушамачĕсем | |
| Этнографи групписем |
Улăх марисем • Тухăç марисем • Хĕрлĕ Ĕпхӳ марисем • Кунгур марисем • Çурçĕр-анăç марисем • Ветлуга марисем • Украин çармăсĕсем • Улăх-тухăç марисем | |
| Марисен вырнаçăвĕ |
Мари диаспори | |
| Мари чĕлхи |
Улăх мари • Тĕне хутшăнни
Старообрядчество • Халăх тĕнĕ • Халаплăх | |
| Тĕрлĕрен |
Истори • Ветлуга кнеçлĕхĕ • Юм кнеçлĕхĕ • Малмыж кнеçлĕхĕ • Ижмарин кнеçлĕхĕ • Ижев хулашĕ • Мари АО • Мари АССР • Паллă марисем • Этнонимсем • Сăваплă катасем | |
Финн-угр чӗлхисем |
||
|---|---|---|
| Перĕм |
коми-зырян • коми-язьва) • удмурт | |
| Укăр |
Финн-атăл | |
| Мордва |
Балтиçум-финн
тĕвер карел • ливвик диалекчĕ • людик диалекчĕ) • квен • меянкиели) • кăнтăр эстон • вырус) | |
| Саами |
баби † • инари • йоканьга • кемь † • кильди • колтта • луле • пите • çурçĕр саами • уме • кăнтăр саами | |
| Классифицилеменнисем |
мещер † • мурăм † | |
|
| ||