Анадырь

Анадырь чук. Кагыргын, Въэӈын
Ӳкерчĕк:Bird view of Anadyr.jpg
Хула гербĕ
Патшалăх:	Раççей
Регион:	Чукотка автономлă тăрăхĕ
Никĕсленĕ:	1889
Хула, çултан:	1965^[1]
Халăх йышĕ, пин çын:	12,998 (2023)
Хула лаптăкĕ:	20 км²
Геогр. анлăхĕ:	64°44′ ç.ш.
Геогр. вăрăмлăхĕ:	177°31′ х.т.д.

Анадырь (чук. Кагыргын (кăнтăр чукчасен), чук. Въэӈын (çурçĕр чукчасен)^[2], выр. Анадырь) — Раççейри хула. Чукотка автономлă тăрăхĕн тĕп хули. Хула Инçет Тухăç енче те Аякри Çурçĕрте вырнаçнă.

Анадырь районĕн тĕп хули, Тавайваам ялпа хула тăрăхĕ тунă^[3].

Чи хĕвелтухăç Раççей хули. Унăн килĕсен нумайрăхăшĕ свайсенче тăрать (ĕмĕрхи шăнлăхран). Кивĕ ят — Ново-Мариинск (1924 çулччен).

Этимологи

«Анадырь» сăмах историллĕ çăлкуçсенче тĕрлĕ лексикаллă вариансенче пур: Онандырь — чукотка юханшывĕ, Анадырск — острог, С. Дежнёвăн та К. Ивановăн вăхăчĕсенче (XVII-мĕш ĕмĕрĕн варринче).

Тен, топоним Онандырь (Onandyr) юкагир тĕпĕрен эну-эн~ану-ан~ану-он пулса тухнă, ку «юшаншыв» пĕлтерет. Анадырь юханшывĕн чукча ячĕ — Йъаайваам — «мулкачăн» пĕлтерет. Май пур та, Йъаʼайваам — чукча адаптацийĕ керексен топонимĕн Йъаайвэйэм.

Вырăнти чукча халăхĕ хулана Въэӈын ят панă, ку «пыр ани», «кĕр» пĕлтерет, е Кагыргын «кĕр», «шăтăк», «ана», «вăрă», «пыр», ку унăн вырнаçни çинчен калать, мĕншĕн тесен вăл Анадырь лиманĕн тури пайĕ патне кĕни уçать^[2]^[4].

Географи

Анадырь юханшыв çине вырнаçнă.

Историйӗ

"Разбойник" - вырăс парус-винтлă клиперĕ, 1889 ç.

1889 çулхи çурла 3-мĕшĕнче, Раҫҫей империйӗ правительствин указĕпе, чи çурçĕр-хĕвелтухăç патшалăх территориĕнче Анадырь округинче йышăну çинчен, вырăç çар тухтăрĕ тата поляр тĕпчевçи Гриневецкий Лев Францевич Казачка юханшывăн пуçламăшĕнче Ново-Мариинск посчĕне тунă.

Хула туни хăвăрт мар пулнă, нумайрах уйрăм тата патшалăх суту-илӳ склачĕсем ӳстернĕ. 1914 çулта кунта инçет-волна радиостанцийĕ тунă — чи вăйлă Раççейре çак вăхăтра^[5].

Юпа революцийĕ хыççăн, совет влаçĕ Ново-Мариинскра 1924 çултă кăна кайнă. Çак вăхăтра Камчатка кĕпĕрне революци комитечĕн постановленипе паççулкана хальхи ятне улăштарнă.

1927 çулта Анадырь районĕн администраци центрĕ пулнă, виçĕ çултан — Чукотка наци тăрăхĕн тĕп хули.

1934 çулта "Анадырь" ĕç паççулки статусне панă^[6].

1950-мĕш çулсен вĕçĕнче Анадырь лиманĕ хĕрринче пысăк тинĕс порчĕ тунă, çавăнпа паççулкă пуçласа ӳстерет. 1963 çулта Казачка юханшывĕнче плотина туни хыççăн Анадырта шыв пăрăхĕ тунă.

1965 çулхи кăрлач 12-мĕшĕнче, РСФСР Мăн Совет Президиумĕн указĕпе Анадырь паççулкине хула статусĕ панă^[1].

1984 çулта Ил-62 самолетăн пĕрремĕш посадкасăр рейсĕ Мускав — Анадырь тунă.

1992 çулта хула тăрăх пĕлтерĕшĕн статусĕ панă тата Анадырь районĕрен тухнă^[7].

2004 çулхи чӳк 29-мĕшĕнче Анадырь хули Тавайваам ялĕпе уйрăм Анадырь хулӑри тăрăхне йышăннă^[3].

Ӑнлантарусем

^ ¹^,² chukotken.ru (выр.). www.chukotken.ru. Пӑхнӑ кун: 3 Ҫурла уйӑхӗн 2020. Архивланӑ 30 Раштав уйӑхӗн 2013 ҫул.
^ ¹^,² Меновщиков Г. А. Местные названия на карте Чукотки. Краткий топонимический словарь / Науч. ред. В. В. Леонтьев. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1972. — С. 80, 89. — 207 с. 2016 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ.
^ ¹^,² Закон Чукотского автономного округа от 29 ноября 2004 года № 40-ОЗ «О статусе и границах муниципального образования город Анадырь Чукотского автономного округа» (принят Думой Чукотского автономного округа 25 ноября 2004 года) (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 14 Нарӑс уйӑхӗн 2013. оригиналтан архивланӑ 16 Юпа уйӑхӗн 2013 ҫул.
^ Топонимический словарь Северо-Востока СССР. стр. 110,166
^ История города Анадырь (паллӑ мар). Избирательная комиссия Чукотского автономного округа (2010). оригиналтан архивланӑ 23 Ака уйӑхӗн 2016 ҫул.
^ Об изменениях в составе рабочих посёлков Дальневосточного края и о границах некоторых районов того же края. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР. 1934
^ Устав городского округа (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 10 Юпа уйӑхӗн 2016. Архивланӑ 14 Раштав уйӑхӗн 2016 ҫул.

Вуламалли

. — Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 20. — 559 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-026-6.
Дьячков А. Е. [1] / С предисл. г. Ф. Ф. Буссе. — тип. Сиб. флот. экипажа, 1893. — [2], XXVIII, 158 с. — (Записки Общества изучения Амурского края / Под ред. пред. О-ва; Т. 2).

Каҫӑсем

Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — 1890—1907.
Анадырь хула тăрăхĕн Администрацийĕ (паллӑ мар). оригиналтан архивланӑ 3 Нарӑс уйӑхӗн 2014 ҫул.
Anadyr — Online
Чукотка — прекрасный и… суровый край
Вебкамера города Анадырь (выр.). cam-web.ru. Пӑхнӑ кун: 3 Ҫурла уйӑхӗн 2020.

Ку Раççей географипе вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

Шаблон:Чукотка автономиллĕ тăрăхĕ

^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Крым не указан текст
^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Тамань не указан текст

[chukotken-1] ¹^,² chukotken.ru (выр.). www.chukotken.ru. Пӑхнӑ кун: 3 Ҫурла уйӑхӗн 2020. Архивланӑ 30 Раштав уйӑхӗн 2013 ҫул.

[Меновщиков-2] ¹^,² Меновщиков Г. А. Местные названия на карте Чукотки. Краткий топонимический словарь / Науч. ред. В. В. Леонтьев. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1972. — С. 80, 89. — 207 с. 2016 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ.

[ГО-3] ¹^,² Закон Чукотского автономного округа от 29 ноября 2004 года № 40-ОЗ «О статусе и границах муниципального образования город Анадырь Чукотского автономного округа» (принят Думой Чукотского автономного округа 25 ноября 2004 года) (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 14 Нарӑс уйӑхӗн 2013. оригиналтан архивланӑ 16 Юпа уйӑхӗн 2013 ҫул.

[4] Топонимический словарь Северо-Востока СССР. стр. 110,166

[5] История города Анадырь (паллӑ мар). Избирательная комиссия Чукотского автономного округа (2010). оригиналтан архивланӑ 23 Ака уйӑхӗн 2016 ҫул.

[6] Об изменениях в составе рабочих посёлков Дальневосточного края и о границах некоторых районов того же края. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР. 1934

[7] Устав городского округа (паллӑ мар). Пӑхнӑ кун: 10 Юпа уйӑхӗн 2016. Архивланӑ 14 Раштав уйӑхӗн 2016 ҫул.

[Крым-8] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Крым не указан текст

[Тамань-9] Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Тамань не указан текст

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[1]

[2]

п • с • т Раççейри тинĕс порчĕсем
Азов тинĕсĕн	Азов • Ейск • Кавказ • Ростов-Тан-çинчи • Таганрог • Темрюк

Балти тинĕсĕн	Выборг • Высоцк • Калининград • Санкт-Петербург (Мăн порт тата Пассажир порчĕ) • Приморск • Усть-Луга

Баренц тинĕсĕн	Варандей • Мурманск • Нарьян-Мар

Шурă тинĕсĕн	Архангельск • Витино • Кандалакша • Мезень • Онега

Беринг тинĕсĕн	Анадырь • Беринговский • Провидения • Эгвекинот

Хĕвелтухăç Çĕпĕр тинĕсĕн	Певек

Кара тинĕсĕн	Амдерма • Диксон • Дудинка• Игарка

Каспи тинĕсĕн ¹	Аçтăрхан • Махачкала • Оля

Лаптевсен тинĕсĕн	Тикси • Хатанга

Охот тинĕсĕн	Корсаков • Магадан • Москальво • Лазарев сăмсахĕ • Николаевск-Амур-çинчи • Охотск • Поронайск • Пригородное

Лăпкă океан çыранĕпе Камчатка тата Курил утравĕсен	Петропавловск-Камчатский

Хура тинĕсн	Анапа • Геленджик • Евпатория^[1] • Керчь (Керчь тинĕс суту-илӳ порчĕ) • пулă • Камыш-Бурун • Порт «Крым»)^[1] • Новороссийск • Севастополь^[1] • Сочи (суту-пассажир • тиев) • Тамань^[2]• Туапсе • Феодосия^[1] • Черноморск^[1] • Ялта^[1]

Чукот тинĕсĕн	çук

Япон тинĕсĕн	Александровск-Сахалинский • Ванино • Владивосток • Хĕвелтухăç • Де-Кастри • Зарубино • Находка • Невельск • Ольга • Посьет • Совет Гаванĕ • Холмск • Шахтёрск

¹ Каспи тинĕсĕ тӳррипе кӳлĕ пулать. ² Тамань порчĕ хăпарать, халĕ куçма пулать.