Пулхăр чĕлхисем
Ан пăтраштар пăлхар чĕлхипе.
| Огур чĕлхисем | |
|---|---|
| Патшалăхсем: | |
| Классификаци | |
| Категори: | Еврази чĕлхисем |
| Алтай чĕлхисем (тавлашуллă) | |
| Чĕлхе кочĕсем | |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | |
| Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика | |
Пулхăр чĕлхисем, çавăн пекех вĕсене Огур чĕлхисем те теççĕ, тĕрĕк чĕлхисен ыттисенчен чат уйрăлса тăракан çумушкăнĕ, тĕпри ушкăнран чăн авалах уйрăлса тухнăскер шутланать. Паянхи кунччен ку çумушкăнран чăваш чĕлхи çеç сыхланса юлнă[1][2].
Генезис
 |
Статьян çак пайне халлĕхе çырман. РУВИКИне хутшăнакан ĕмĕчĕпе, çак вырăнтаятарлă пай.
Эсир çак пая çырса проекта пулăшма пултаратăр. |
Йыш
Авалхи тата вăтам ĕмĕрсенчи тĕнчере тĕрĕк чĕлхисен çак çумушкăнне кĕрекен тата çакăн пек чĕлхесем пулнă:
- хунну тата гунн йăхĕсен[3]
- тĕрĕк-аварсен
- Дунайçи протопăлхарсен
- хазарсен
- Атăлçи пулхăрсен
Паянхи чăваш чĕлхи çак йĕрлесе тухнă йышри Атăлçи пулхăрсен чĕлхин малалли тăсăмĕ шутланать.
Уйрăмлăхсем
Çумушкăнăн чи паллă, чылайăшĕ кăштах та пулин илтнĕ, уйрамлăхĕсем ротацизм тата ламбдаизм шутланаççĕ.
Вуламалли
- Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. М., 1951.
- Гумилев Л.Н. Хунну. М., 1969.
- Иностранцев К.А. Хунну и гунны. Л., 1926.
- Материалы по истории сюнну / Предисл., перев. и примеч. В.С. Таскина. М., 1968. Вып. 1-2.
- Шервашидзе И.Н. Фрагмент общетюркской лексики. Титулатура // ВЯ. 1990. № 3.
- Altheim F. Geschichte der Hunnen. Berlin, 1959-1962, Bd. 1-4.
- Bazin L. Un texte proto-turc du IV-e siècle: le distique Hioungnou du "Tsou-chou" // Oriens. 1948.I.
- Benzing J. Das Hunnische, Donaubolgarische und Wolgabolgarische // Philologiae Turcicae Fundamenta. 1959. I.
- Doerfer G. Zur Sprache der Hunnen // Central Asiatic Journal. 1973. Vol. XVII. № 1.
- Gabain A. von. Hunnisch-türkische Beziehungen // Zeki Velidi Togan Armagani. Istanbul. 1955.
- Németh J. A hunok nyelv // Attila es hunjai. Budapest, 1940.
- Pulleyblanc E.G. The consonantal system of old Chinese. Part II // Asia Major / Ed. B. Schindler, Neue Series. 1962. Vol. IX. Part 2.
- Shiratori K. Über die Sprache der Hsiung-nu und der Tungho-Stämme // Bulletin de l'Academie des Sciences. St.-Peterb. 1902. № 2.
- Sinor D. Introduction a l'étude de l'Eurasie Centrale. Wiesbaden, 1963.
Ӑнлантарусем
- ^ Федотов М.Р. Чувашский язык в семье алтайских языков. Чебоксары ( т. 1: 1980, т. 2: 1983, т. 3: 1986).
- ^ Федотов М.Р. Чувашский язык: Истоки. Отношение к алтайским и финно-угорским языкам. Историческая грамматика. Чебоксары, 1996.
- ^ Дыбо А.В.Сюнну-Гунны. Кто же они? - Лекция на ПОЛИТ.РУ- 2013.
Каçăсем
Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем |
|||
|---|---|---|---|
| пратĕрĕк † | |||
| Пăлхар ушкăнĕ |
пулхар † | Авалхи тĕрĕк
авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † | орхон-енисей (ватă тĕрĕк) | уйгур рунă (орхон-уйгур) † | ||
| Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ1 |
кăркăс-кăпчак3: çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) | çурçĕр алтай1: шор челхин кондом диалекчĕ2, чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ2, çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) | тапалар3 | ||
| Карлук ушкăнĕ |
карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)1 | карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — или-тĕрĕк, лобнор ‡1, хотан2, хотон (†) ‡1, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем2 | ||
| Кăпчак ушкăнĕ |
нухай-кăпчак: алабуга-нухай2, аçтăрхан-нухай2, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡2, ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, юртă-нухай2 | атăл-кăпчак: çĕпĕр-тутар, мишер) | половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар1 (крым диалекчĕ2, крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, кумăк), мамлюк-кăпчак † | ||
| Огуз ушкăнĕ |
авалхи огуз † | печенег †1 | салар | çурçĕр узбек (икан-карабулак) | хăй огуз: диалектсем) | айналлу2 | афшар2 | балкан-гагауз | кашкай2 | салчук2 | сири-туркмен2 | сонкор-тĕрĕк | кипр) | трухмен) | хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) | хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)2 | цалк2 | крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ | ||
| Саян (тобас) ушкăнĕ |
çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), Хакас (кăркăс) ушкăнĕ
сарăк-югур (хара-йогур) | фуюй-кăркăс | хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ2, чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ2, Якут ушкăнĕ
ака теекен | о-теекен, çав шутра долган2, якут литератури | ||
| Çырулăх |
орхон-ениçей рунисем | яналиф | ||
| Асăрхавсем: 1 чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); 2 «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); 3 кăпчак, пулас; † çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем | |||