Уйăх (Çĕр çулташĕ)

**Уйăх** ☾
категори	спутник
Орбита палăрăмĕсем
Афели
Перигели
периапсида	363 104 км; (356 400 – 370 400 км)
апоапсида	405 696 км; (404 000 – 406 700 км)
Мăн çуртĕнĕл	384 399 км 0,00257 а. е.
Орбитăллă эксцентриситет	0,0549 (вăтам)
Орбитăллă тапхăрĕ
Сидери тапхăрĕ	27,321582 кун 27 кун 7 сехет 43,1 мин
Орбитăллă хăвăртлăхĕ	1,023 км/ç (вăтам)
Вăтам аномали
Тайăмĕ	5,145° эклиптики
Хăпаракан çыххин долготти	(чакни) 1 пĕр çаврăм 18,6 çулта
Перицентрăн аргуменчĕ	(хăпарни) 1 пĕр çаврăм 8,85 çулта
Физика пахалăхĕсем
Размер
Экваториаллă радиусĕ	1738,14 км 0,273 çĕрĕн
Полярлă радиусĕ	1735,97 км 0,273 земных
Планета пичĕн лаптăкĕ	3,793·107 км² 0,074 çĕрĕн
Хĕсĕнни
Калăпăш	2,1958·1010 км³ 0,020 çĕрĕн
Масса	7,3477·1022 кг 0,0123 çĕрĕн
Вăтам йăвăлăх	3,3464 г/см³
Экватăрти йывăрăшăн вăйĕ	1,62 м/ç²
Иккĕмĕш космос хăвăртлăхĕ	2,38 км/ç
Сидерлĕ çаврăнăвăн тапхăрĕ	синхронлă (яланах Çĕр патне пĕр енĕпе çăврăннă)
Экватăрти çаврăну йĕрлĕ хăвăртлăхĕ
Çаврăну тĕнĕлĕ эклиптика тайăмĕ	1,5424° (эклиптика тĕлĕшĕпе)
çурçĕр полюсĕнче Тӳррĕн хăпарни
Тайăнни
Альбедо	0,12
Планета пичĕн температури
Чи сивĕ	100 К (−173 °C) (экватор) 33 К (−240 °C)
Вăтам	220 К (−53 °C) 130 К (−143 °C)
Чи вĕри	390 К (117 °C) 230 К (−43 °C)
атмосферăн йышĕ
Планета питĕнчи пусăмĕ

Уйăх — Çĕре чи çывăх астрономилле объект тата унăн çулташĕ, эппин лешĕн йĕри-тавра çаврăнса тăрать. Хӗвел системинче пысăккăшĕпе пиллĕкмĕш çулташ. Атмосфери çук^[3].

Курăнакан çăлтăрла кап - −2,5/−12,9 −12,74 (тулли чухне). Çĕр çине, туллилле, 0,25 — 1 лк çутăлăх парать.

Ят

Вырăсла Луна сăмах праслав. *luna < пра-и.е. *louksnā́ «çутă» сăмахпа çыхантараççĕ, çак индоевропа формине лат. lūna «уйăх»^[4] сăмах та тухать. Грексем Çĕр спутникне Селена (ав.гр. Σελήνη) тенĕ, авалхи египт — Ях (Иях)^[5], вавилонта — Син^[6].

«Колумбия» 2003-мĕш çулхи кăрлачăн 26-мĕшĕнче Уйăхăн тĕслĕ тĕрлĕ çӳллешенчен ӳкерчĕкĕсем

^[7]^[8].

«НУйăх çинче. Çĕр тухать.» СССР почта маркки, 1967 ç.

Сăнав

Уйăх фазисем Хĕвелпе Çĕр тĕлĕшĕнче вырнаçнипе çыханни. Симĕс тĕспе сидери уйăхĕ пĕтсен синоди уйăхĕ пĕтичен Уйăх çавранакан кĕтесе кăтартнă.

Ку австрали ӳкерчĕкĕнче уйăх 180 градус таран пăрăннă — кăнтăр çурчăмăрĕн уйрăмлăхĕ.

Уйăхăн кĕтес виçийĕ хĕвелĕнине питĕ çывăх - çур градус яхăннелле.

Уйăх либрацийĕ

Ту породисем

Уйăх грунчĕн хуташĕ тинĕс тата материк районĕсенче самях ылмашать. Уйăх породисенче тимĕр, шыв, вĕçекен компанентсем сахал.

Уйăх çинчи тори концентрацин картти, Lunar Prospector сăнанипе.

Уйăх реголичĕн хими хутăше процентпа^[9].
Элементсем	«Луна-20» аппаратпа илсе килнĕ	«Луна-16» илсе килнĕ
Si	20,0	20,0
Ti	0,28	1,9
Al	12,5	8,7
Cr	0,11	0,20
Fe	5,1	13,7
Mg	5,7	5,3
Ca	10,3	9,2
Na	0,26	0,32
K	0,05	0,12

«Луна-20» АМС материк районĕнчен, «Луна-16» тинĕс районенчен грунт илсе килнĕ^[10].

Çавăн пекех пăхăр

Литература

Кĕнекесем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Петров В.П. / Петров В.П., Юревич П.П. — Лениздат, 1967. — 191 с. — 24 500 экз.
Шевченко В.В. . — Наука, 1983. — 192 с. — (Библиотека любителя астрономии). — 100 000 экз.
Уманский С.П. . — Знание, 1989. — 117 с. — 45 000 экз. — ISBN 5-07-000408-5.
Шкуратов Ю. Г. [2]. — Харьковский нац. университет им. В. Н. Каразина, 2006. — 182 с. — ISBN 966-623-370-3.
Роберт Хейзен. = Robert Hazen. The Story of Earth. The First 4.5 Billion Years, from Stardust to Living Planet. — Альпина Нон-фикшн, 2017. — 364 p. — ISBN 978-5-91671-706-8.

Статьясем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Луна / Михайлов А. А., Виноградов А. П. // Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикаци}}. — 3-е изд. — М. : Советская Энциклопедия, 1974. — Т. 15 : Ломбард — Мезитол. — С. 60—63. — 629 000 экз.
Шевченко В. В. . — М.: Советская энциклопедия. — С. 613—615. — 704 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-061-4.

Асăрхавсем

^ / Ред.-сост. В.Г. Сурдин. — Физматлит, 2008. — С. 69. — ISBN 978-5-9221-0989-5.
^ / Редактор Абалакин В.К.. — Наука, главная редакция физико-математической литературы, 1981. — С. 555.
^ Уйӑх либраци тӗсӗсем 2020 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Фасмер М. [1]. — Прогресс. — 1964–1973. — Т. 2. — С. 533.
^ Коростовцев Михаил Александрович. . — Наука, 1976. — Т. 3. — 336 с.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — 1890—1907.
^ NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695 (паллӑ мар).
^ NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697 (паллӑ мар).
^ А.Цимбальникова, М.Паливцова, И.Франа, А.Машталка. Химический состав фрагментов кристаллических пород и образцов реголита «Луны-16» и «Луны-20» // Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 июня 1974 года) / Академия наук СССР, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США.. — {{{1}}} м: Наука, 1975. — .
^ Геофизические и геохимические особенности Луны.

Каçăсем

Луна — статья из энциклопедии «Кругосвет»
Теории и версии происхождения Луны 2009 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 9-мӗшӗнче архивланӑ.
Фазы Луны
Фазы Луны, перигеи и апогеи, покрытия звезд и затмения 2011 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.
Данные о Луне (ГАИШ)
Бурба Г. Большая одиссея (Популярная статья о полётах на Луну)
Цветная фотография Луны
Фотографии Луны, сделанные с наземных телескопов
Сайт Google Moon с фотографиями и картами лунной поверхности
Virtual Moon Atlas Software (GPL)(акăлч.)
Интерактивная карта Луны 2011 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.(акăлч.)
История лунной картографии 2015 ҫулхи Ака уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.

Лекцисем

«Вода сухой Луны» Шевченко В. В., лекция в Московском планетарии, 20.03.2013 (видео)

Документаллă фильмсем

«С точки зрения науки: Тайны Луны» (акăл. Naked Science: Moon Mysteries) — научно-популярный фильм, 2005, National Geographic
«С точки зрения науки: Загадки Луны» (акăл. Naked Science: Moon Mysteries) — научно-популярный фильм, 2007, National Geographic
«С точки зрения науки: Заселение Луны» (акăл. Naked Science: Living on the Moon) — научно-популярный фильм, 2009, National Geographic
«С точки зрения науки: Земля без Луны» (акăл. Naked Science: Earth without the Moon) — научно-популярный фильм, 2010, National Geographic
«Добыча полезных ископаемых на Луне» (акăл. Mining the Moon) — научно-популярный фильм, 2011, Discovery
Битва за Луну документальный фильм, 2010, (Телестудия Роскосмоса)

Шаблон:Уйăх Шаблон:Çĕр ушкăнĕнчи планетăсен спутникĕсем Шаблон:Хĕвел системин спутникĕсем

[1] / Ред.-сост. В.Г. Сурдин. — Физматлит, 2008. — С. 69. — ISBN 978-5-9221-0989-5.

[AK-2] / Редактор Абалакин В.К.. — Наука, главная редакция физико-математической литературы, 1981. — С. 555.

[3] Уйӑх либраци тӗсӗсем 2020 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.

[4] Фасмер М. [1]. — Прогресс. — 1964–1973. — Т. 2. — С. 533.

[5] Коростовцев Михаил Александрович. . — Наука, 1976. — Т. 3. — 336 с.

[6] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — 1890—1907.

[7] NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695 (паллӑ мар).

[8] NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697 (паллӑ мар).

[9] А.Цимбальникова, М.Паливцова, И.Франа, А.Машталка. Химический состав фрагментов кристаллических пород и образцов реголита «Луны-16» и «Луны-20» // Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 июня 1974 года) / Академия наук СССР, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США.. — {{{1}}} м: Наука, 1975. — .

[10] Геофизические и геохимические особенности Луны.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

п • с • т Хĕвел системи
Ошибка: неверное или отсутствующее изображение

Хӗвел

Планетăсем: Меркури • Венера • Çĕр • Марс • Юпитер • Сатурн • Уран • Нептун •

карлик планетăсем:Церера • Плутон • Хаумеа • Макемаке • Эрида тата Карлик планетăсен кандидачĕсем Седна • Орк • Квавар • Кункун • 2002 MS₄

Мăн планета спутникĕсем: Уйăх • Каллисто • Ганимед • Европа • Ио • Титан • Энцелад • Мимас • Япет • Тефия • Диона • Рея • Оберон • Титания • Ариэль • Умбриэль • Миранда • Тритон • Протей • Харон

Спутниксем/ункăсем: Çĕрĕн • Марсăн • Юпитерăн/∅ • Сатурнăн/∅ • Уранăн/∅ • Нептунăн/∅ • Плутонăн • Хаумеа • Эридăн

Кĕçĕн кĕлеткесем: метеороидсем • астероидсем/вĕсен спутникĕсем (çĕр çумне килекен • тĕп тăрăхĕнчи • троянсем • кентаврсем) • транснептун (КТ (плутино • кьюбивано) • РД) • дамоклоидсем • кометăсем (ОО)
Астрономи объекчĕсем • Портал:Астрономи • Проект:Астероидсем