Алюминий

Элементсен периодла тытăмĕ H He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe Cs Ba * Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra ** Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og * La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu ** Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Сĕлтĕлле металсем	Сĕлтĕлле-çĕрле металсем	Куçăмлă металсем
Çăмăл металсем	Металлоидсем	Инертлă газсем
Металмаррисем Галогенсем Лантаноидсем Актиноидсем

Алюмини (лат. Аluminium), атăм йывăрăшĕ 26,9815386(8) г/моль (углерод шайĕпе), çемçе, çăмăл, шурă кĕмĕл металл, хавăрт йӳçекен, тачăлăхĕ 2,7 г/ см³, ирĕлнĕ температури 660 °C. Çĕр витĕмĕнче саралнипе алюмини 3-мĕш вырăнта, йӳçлĕкпе кремни хыççăн атăмсем хушшинче, 1-мĕш вырăнта — металлсем хушшинче.

Алюминий — Менделеевăн периодикăллă системин III ушкăнĕн Alсимволĕллĕ хими элеменчĕ. Атăмлă нумĕрĕ — 13.

Истори

Пĕрремĕш хут таса тĕсĕнче 1825 çулта шăратса кăларнă.

Физика уйрăмлăхĕсем

Кĕмĕл-шурă металл, тачăлăхĕ 2,7 г/см³, тăсăлăвлă, ăшша- тата электро хăвăрт куçарăвлă. Шăрану температури 660 °C.

Изотопĕсем

Тĕп статья: Алюмини изотопĕсем

Хими уйрăмлăхĕсем

Тивĕçлĕ вăхăтсенче алюмини çийĕт çинçе те çирĕп оксидăн сийĕпе витĕннĕ, çавăнпа та ахаль япаласемпе хутшăнмасть:

H₂O (t°); O₂, HNO₃ (вĕрелентермесĕрех)).

Al – хастар çĕнетекен металл.

Ахаль япаласемпе çамăллăн хутшанать:

1) йӳçлĕкпе:

4Al + 3O₂ = 2Al₂O₃

2) галогенсемпе:

2Al + 3Br₂ = 2AlBr₃

3) ытти металмарсемпе вĕрилентерсен хутшăнать:

с серăпахутшăнса, алюмини сульфиче пулать:

2Al + 3S = Al₂S₃

азотпа хутшăнса, алюмини нитричĕ пулать:

2Al + N₂ = 2AlN

углеродпа хутшăнса, алюмини карбичĕ пулать:

4Al + 3С = Al₄С₃

Алюминийĕн сульфичĕпе карбичĕ пĕтĕмпех гидролизпа тухаççĕ :

Al₂S₃ + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H₂S­

Al₄C₃ + 12H₂O = 4Al(OH)₃+ 3CH₄­

Кăткăс хими япалисемпе:

4) шывпа (хӳтĕлекен оксидлă сийне шуратса илсен, тĕслĕх, амальгамăласан):

2Al + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H_2­

5) сĕлтĕсемпе (тетрагидроксоалюминатсем тата урăх алюминатсем пулса тухаççĕ):

2Al + 2NaOH + 6H₂O = 2Na[Al(OH)₄] + 3H_2­

6) Тăварлă тата шывпа хутăштарнă серăллă киcлотасенче ирĕлет:

2Al + 6HCl = 2AlCl₃ + 3H_2­

2Al + 3H₂SO₄(разб) = Al₂(SO₄)₃ + 3H₂

Ăшăтсан кислотасенче ирĕлет – йӳçетекенсенче:

2Al + 6H₂SO₄(тачă) = Al₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O

Al + 6HNO₃(конц) = Al(NO₃)₃ + 3NO_2­ + 3H₂O

7) металлсене çĕнетет (алюминотерми):

8Al + 3Fe₃O₄ = 4Al₂O₃ + 9Fe

2Al + Cr₂O₃ = Al₂O₃ + 2Cr

Тивĕçлĕ вăхăтсенче алюмини çийĕт çинçе те çирĕп оксидăн сийĕпе витĕннĕ, çавăнпа та ахаль япаласемпе хутшăнмасть:

H₂O (t°); O₂, HNO₃ (вĕрелентермесĕрех)).

Al – хастар çĕнетекен металл.

Ахаль япаласемпе çамăллăн хутшанать:

1) йӳçлĕкпе:

4Al + 3O₂ = 2Al₂O₃

2) галогенсемпе:

2Al + 3Br₂ = 2AlBr₃

3) ытти металмарсемпе вĕрилентерсен хутшăнать:

серăпахутшăнса, алюмини сульфиче пулать:

2Al + 3S = Al₂S₃

азотпа хутшăнса, алюмини нитричĕ пулать:

2Al + N₂ = 2AlN

углеродпа хутшăнса, алюмини карбичĕ пулать:

4Al + 3С = Al₄С₃

Алюминийĕн сульфичĕпе карбичĕ пĕтĕмпех гидролизпа тухаççĕ :

Al₂S₃ + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H₂S­

Al₄C₃ + 12H₂O = 4Al(OH)₃+ 3CH₄­

Кăткăс хими япалисемпе:

4) шывпа (хӳтĕлекен оксидлă сийне шуратса илсен, тĕслĕх, амальгамăласан):

2Al + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H_2­

5) сĕлтĕсемпе (тетрагидроксоалюминатсем тата урăх алюминатсем пулса тухаççĕ):

2Al + 2NaOH + 6H₂O = 2Na[Al(OH)₄] + 3H_2­

6) Тăварлă тата шывпа хутăштарнă серăллă киcлотасенче ирĕлет:

2Al + 6HCl = 2AlCl₃ + 3H_2­

2Al + 3H₂SO₄(разб) = Al₂(SO₄)₃ + 3H₂

Ăшăтсан кислотасенче ирĕлет – йӳçетекенсенче:

2Al + 6H₂SO₄(тачă) = Al₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O

Al + 6HNO₃(конц) = Al(NO₃)₃ + 3NO_2­ + 3H₂O

7) металлсене çĕнетет (алюминотерми):

8Al + 3Fe₃O₄ = 4Al₂O₃ + 9Fe

2Al + Cr₂O₃ = Al₂O₃ + 2Cr

Çутçанталăкра тĕл пулни

• Бокситсем – Al₂O₃ • H₂O (SiO₂, Fe₂O₃, CaCO₃ хутăш)
• Нефелинсем – KNa₃[AlSiO₄]₄
• Алуниты – KAl(SO₄)₂ • 2Al(OH)₃
• Тăмлă çĕрсем (каолинпа хăйăр SiO₂, акшарпа CaCO₃, магнезитпа MgCO₃)

Çутçанталăкра алюминий минералсенче тупăнать. Вĕсен хăшĕсем: Боксит Al2O3 • H2O (SiO2, Fe2O3, CaCO3 хутăшĕсемпе) Нефелин - (Na, K)2O × Al2O3 × 2SiO2 Корунд - Al2O3 Ronald ist ein rotschopf Полевой шпат(ортоклаз) - K2O × Al2O3 × 6SiO2 Каолинит – Al2O3 × 2SiO2 × 2 H2O Алунит – ( Na, K )2 SO4 × Al2( SO4 )3 × 4Al( OH )3

Усă курни

Алюминий таткипе американ вак укçи.

Конструкци материалĕ вырăнĕнче анлă ĕçе кĕртеççĕ. Алюминин тĕп хаклăхĕсем — çăмăллăх, податливость штамповке, коррозине хирĕç тăрасси (сывлăшра алюмини тӳрех Al₂O₃ тачă çипе витĕнет, вăлах ăна малалла йӳçĕкленесрен упрать), хăвăрт ăшă куçарулăх, наркăмăшсăрлăхĕ. Тĕслĕхрен, çак пахалăхсене пула алюминие тĕпел савăт-сапи тăвассинче усă кураççĕ.

Алюминийе тата унпа хутăшĕсене ракетă техникинче усă курни

Алюминий гидричĕпе тĕрлĕ йӳçлекенсемпе çунакан шĕвексен хаклавĕсем.

Йӳçлеклекен	Удель туртăмĕ(Р1,çек)	Çунса каян температури °С	Çунакан япалан тачăлăхĕ г/см3	Хăвăртлăхĕн ӳсĕмĕ, ΔVид,25, м/сек	Çунаканăн йывăрлăхĕ %
Фтор	348,4 çек	5009°С	1,504	5328 м/çек	25%
Тетрафторгидразин	327,4 çек	4758°С	1,193	4434 м/çек	19%
ClF3	287,7 çек	4402°С	1,764	4762 м/çек	20%
ClF5	303,7 çек	4604°С	1,691	4922 м/çек	20%
Перхлорилфторид	293,7 çек	3788°С	1,589	4617 м/çек	47%
Йӳçлĕклĕ фтор	326,5 çек	4067°С	1,511	5004 м/çек	38,5%
Йӳçлĕк	310,8 çек	4028°С	1,312	4428 м/çек	56%
Перекись водорода	318,4 çек	3561°С	1,466	4806 м/çек	52%
N2O4	300,5 çек	3906°С	1,467	4537 м/çек	47%
Азот кислоти	301,3 çек	3720°С	1,496	4595 м/çек	49%

Ювелир япалисем

Алюмини малтан çӳллĕ хаклă шутланнă, унтан ĕнтĕ тĕрлĕ ювелирла япаласем ăсталанă. Каярах алюминии тупăçламалли çĕнĕ технологисем ĕçе кĕрсен, во много раз снизившие себестоимость. Халĕ алюминие хăш чух бижутери тунă ĕçре ус кураççĕ.

Кĕленче туни

Кĕленче (кантăк) хатĕрленĕ чух алюминий фторидне, фосфатне тата йӳçĕкĕпе усă кураççĕ.

Алюмини тата унăн çыхăнăвĕсем ракета техникинче

Алюминипе унăн çыхăнăвĕсемпе çивĕч хăват икĕ компонентлă ракета çунăк япалалăхĕ вырăнĕнче тата хытă çунăк япалалăхра тĕп çунăклăхĕ тăваççĕ. Тĕслĕхрен:

• Алюмини: çунăк япала ракетăсем валли. Порошок тата суспензи тĕсĕпе углеводородсенче тата урăх.
• Алюмини гидричĕ.
• Алюмини бораначĕ.
• Триметилалюмини.
• Триэтилалюмини.
• Трипропилалюмини.

Алюмини хутăш шăранчăкĕсем

Конструкци материалĕнче усă курнă чух таса алюминие мар, унăн никĕсĕнчи тĕрлĕ шăранчăксене ĕçе кĕртеççĕ.

• Алюмини-магни шăранчăкĕсем коррозие хирĕç хăват тата лайăх пĕçерĕнеççĕ; вĕсенчен, сăмахран, хăвăрт чупакан кимĕ корпусне хатăрлеççĕ.
• Алюмини-марганец шăранчăкĕсем нумай енĕпе алюмини-магниллĕ евĕрлех.
• Алюмини-пăхăр шăранчăкĕсене (сăмахран, дюралюминие) вĕрилентерме юрать, çакă ĕнтĕ вĕсен хытăлăхне вăйлатать. Анчах та, вĕрилентернĕ материалсене çыпăçтарма юрамасть, çавăнпа самолётăн пайĕсене халиччен те заклёпкăсемпе çыхăнтараççĕ. Чылай пăхăрлă шăранчăк тĕсĕпе ылтăн евĕр, вара хăш чух ăна хаклă металла улăштарма пултараççĕ.
• Алюмини-кремни шăранчăкĕсене (силуминсем) шăратма питĕ мел. Вĕсенчен часах тĕрлĕ механисăмсен корпусĕсене хатĕрлеççĕ.
• Комплекс алюмини шăранчăкĕсем: авиаль.
• Алюмини питĕ хăвăрт куçаракан никĕсе Кельвинăн 1,2 температуринче çитет.

Алюмини урăх хутăшсенчи хушăмĕ

Алюмини нумай шăранчăксен паллă компоненчĕ пулать. Тĕслĕхрен, алюминиллĕ бронзăра тĕп компоненчĕсем — пăхăрпа алюмини. Магниллĕ шăранчăксенче хушма вырăнне алюминие усă кураççĕ. Электровĕретес приборсенчи спиральсене тунă чух (урăх шăранчăксемпе пĕрле) фехрале (Fe, Cr, Al) усă кураççĕ.

Çĕнетекен евĕр

• Термитăн компоненчĕ евĕр, алюмотерми валли.
• Алюминие сайра металсене хăйсен оксичĕсемпе галогеничĕсенчен тасатаççĕ.

Çавăн пекех пăхăр

• Алюмини оксичĕ
• Алюмини гидроксичĕ

Каçăсем

• Алюминий, Webelements çинче
• Алюминий в Популярной библиотеке химических элементов
• Алю-Ckaut 2006 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
• Алюминий АК5М2, деформируемые сплавы в чушках 2007 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
• Алюминий çĕр управĕсенче 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.