Алматы

«РУВИКИ» ирӗклӗ энциклопединчи материал
апорчĕ

Алматы, Алма́-Ата́[1][2], Алма-Ата́[3] (казах. Алматы'; 1921 çулчен — Верный) — Казахстанăн шĕкĕр хули.

Тавралăхĕ

Ӳкерчĕк:Almaty aerial view.jpg
Алматы сăнĕ, кайăк вĕçевĕнчен

Алма-Ата хули Заили Алатау умĕнче — самого северного хребта Тянь-Шаньăн çурçĕр ту хысакĕнче, тинĕс шайĕнчен 600 - 1650 метр çӳллĕшĕнче, вырнаçнă. Унпа пĕр анлăшра Гагра тата Владивосток лараççĕ.

Хулари климат вичкĕн континентлă, температура çулталăкра çеç мар, талăкра та питĕ хăвăрт улшăнать.

Климат

Алматы кун-çулĕ

Вăтам ĕмĕрсенчи тапхăр

Верный

Ӳкерчĕк:Детский приют. 1892 год. (Ныне медицинский колледж. Здание сохранено частично).jpg
Ача-пăча çурчĕ. 1892 çул. (Халĕ медицин колледжĕ. Çурчĕ кăштах сыхланса юлнă)
Кызыл-Тан). 1911 çул

Хальхи хулан малианхи никĕсне Кĕçĕн Алмата юханшывăн сулахай çыранĕнче вăрçă хӳтлĕх çуртне тума шутланă. 1854 çулхи çуркунне, авалхи Алмата ишĕлчĕкĕсем патĕнче Заил хӳтлĕхĕсен никĕсне хунă, каярах ăна Верное ят панă. Çурт-йĕре тăвас ĕçе Перемышельский майор па Александровский инженер-поручик ертсе пынă. Çав çулăн кĕр кунĕсенче ĕçсене вĕçленĕ. Йывăç пӳртсемпе казармăсенче Заили тĕкĕрчĕн 470 салтакĕпе офицерне вырнаçтарнă.[4]

Тутар слободки никĕсленĕççĕ. Этеплĕхпе кану тĕп паркĕ), 1857 çулта Тутар слободки районĕнче пĕрремĕш шыв арманне ĕçе кĕртнĕ. 1858 çулта ĕçе янă пĕрремĕш сăра пĕçерекен савут вырăнти промăçлăхне пуçарса ярать. 1859 çулта кунта Петербургран ĕçпе янă Голубев геодезист Верное пăнчăпа палăртать, çак вырăн вара тĕнче карттине кĕрет. 1859 çулхи çу уйăхĕнче хӳтлĕхре 5 пин çын пурăннă, 1860 çулта пĕрремĕш почтă уйрăмĕ тата хоспитăль уçăлать.

Туркестан генерал-кĕпернетĕрне шутĕнчи Семириченск облаçĕн центрĕ пулса тăрать. 1867 çулхи арçынсен тата хĕрарăм гимназисене уçаççĕ. Мечетсем çумĕнче мăсăльман шкулĕсем ĕçленĕ.

сейсмо тата метеорологи станцисене, А. П. Зенков архитектор ертсе пынипе çурт-йĕре тунă чухне сейсмо йĕркине шута илес системăна туса хунă. Çĕр кисреннĕ хыççăн хулари çуртсене хăпартнă чухне ытларах йывăçпа усă кураççĕ. Вĕсенчен пысăк çурчĕсем — Çар полкĕн çурчĕ, Кафедра соборĕ, Этем пĕрлĕх çурчĕ тата ыттисем те. Çав тапхăрти упранса юлнă хăшпĕр çурт-йĕре истори, архитектура палăкĕ шутне кĕртнĕ, вĕсене патшалăх сыхлать. Çав трагедие асăнса хула çыннисем часавай лартнă, анчах та ăна 1927 çулта çĕмĕрнĕ.[5]

1913 çул умĕн хулара 41 пин ытла çын пурăннă, 59 промăç йĕркелĕвĕ ĕçленĕ.[6]

Совет тапхăрĕ

Ӳкерчĕк:Дворец Труда.jpg
Ĕçлев керменĕ
Ӳкерчĕк:Алма-Ата телеграф.jpg
Главный почтамт. 1931-34. Архитектор Г. Г. Герасимов

совет влаçне туса хунă. Хулана облаçпе пĕрле РСФСР шутĕнчи Туркестан автономине (ТАССР) кĕртеççĕ. Кызылордăран Алматана Казак АССРĕн тĕп хулине куçараççĕ. Çакна пула хула татах ӳсме тытăнать. Казах ССРĕн, кайран ирĕклĕ Казахстанăн тĕпĕ.

СССР тапхăрĕнчи индустриализаци

Хальхи Алмата

Аль-Фараби проспекчĕн бизнес-центрĕ
Аль-Фараби проспекчĕ
Самала районĕ
Хула сăнĕ, Коктюбе енчен (2007)

Казахстанăн Наци банкĕ тата хăшпĕр элчĕлĕхсем, правительствăн ытти йĕркеленĕвĕсене Астанана куçарнă. 1998 çулхи утăн 1-мĕшĕнче Хулан ятарлă статусе пирки саккун йышăннă. Алматана официаллă мар «Кăнтăр тĕп хула» теççĕ[7].

Влаç органĕсем

Ӳкерчĕк:Алматинский городской суд.jpg
Алмата хула сучĕ

Хула акимне (маслихат (хула пухăвĕ) килĕшнĕ хыççăн лартать.

  • Байузаков Х. Б. — (1940—1941)
  • Абдикалыков М. — (1941—1942)
  • Шарипов С. — (1942—1943)
  • Орехов П. Г. — (1943—1944)
  • Милованов К. А. — (1944—1947)
  • Айбасов Х. Х. — (1947—1950)
  • Ильяшев Р. — (1950—1952)
  • Шарипов И. Ш. — (1950—1954)
  • Мамонов Ф. А. — (1954—1956)
  • Адилов А. А. — (1956—1960)
  • Дуйсенов Е. Д. — (1960—1975)
  • Аухадиев К. М. — (1975—1978)
  • Жакипов А. Х. — (1978—1980)
  • Койчуманов А. Ж. — (1981—1983)
  • Кулибаев А. А. — (1983—1985)
  • Нуркадилов З. К. — (1985—1994)
  • Кулмаханов Ш. К. — (1994—1997)
  • Храпунов В. В. — (1997—2004)
  • Тасмагамбетов И. Н. — (2004—2008)
  • Есимов А. С. — (2008—х.в.) Паллӑ ҫынсем
  • Полина Ледокова - кулинари кӗнекисен авторӗ, фудблогер
  • Наталья Назарова-театрпа кино актриси
  • Димаш Адилет - бизнесмен, блогер, телешоу хутшӑннӑ
  • Владимир Жириновский-политикӑпа патшалӑх деятелӗ
  • Радионова Светлана-Роспроднадзор ертӳҫи[8][9][10]

Транспорт

Алмата трамвайĕ

Автобус, такси, троллейбус, трамвай

Тĕп статьясем: Алмата автобусĕ, Алмата троллейбусĕ, Алмата таксийĕ, Алмата трамвайĕ


Метрополитен

Тĕп статья: Алмата метрополитенĕ

Метро тума 2010 çулхи раштав уйăхĕнче палăртнă[11],[12]

Аэропорт

Тĕп статьясем: Алмата (аэропорт), Боралдай (аэропорт), Байсерке (аэродром)


Чукун çул

Тĕп статья: Алмата чукун çулĕ


Ăслăх тата çутĕç

Ҫавӑн пекех пӑхӑр: Казахстан университечĕсем.

Алмата ĂТИ

  • Биологи тата ӳсентăран биотехнологин институчĕ
  • Кунаев ячĕллĕ ту ĕçĕсен институчĕ
  • КР ĂЙЦ Йĕтре физикин институчĕ
  • Байтурсынов ячĕллĕ чĕлхе тĕпчевĕн институчĕ
  • Казах Ăслăлăх-Тĕпчев Чокин академик ячĕллĕ энергетика ĂТИ
  • Казахстан Республикин ăслăлăх-техника информацин наци центрĕ
  • В.Г. Фесенков ячĕллĕ астрофизика институчĕ
  • Сулейман Демирель ячĕллĕ университечĕ

Этеплĕх ӳнер

Ӳкерчĕк:Almaty-day.jpg
2008 çулхи юпан 5-мĕшĕнче хула уявĕнчи плакат

Театрсем

  • Патшалăх академи Абай ячĕллĕ оперăпа балет театрĕ
  • Казах патшалăх академи М.О. Ауэзов ячĕллĕ драма театрĕ
  • Патшалăх академи М.Ю. Лермонтов ячĕллĕ драма вырăс театрĕ
  • Патшалах академи ача-пăча тата яшсен Г. Мусрепов ячĕллĕ театрĕ
  • Патшалăх академи ача-пăча тата яшсен Натальи Сац ячĕллĕ вырăс театрĕ
  • Корей театрĕ
  • Уйгур мусăк камичĕн К. Кужамьяров ячĕллĕ театре
  • Алматан нимĕç театре
  • «ARTиШОК» театрĕ
  • Республика пукане театрĕ

Музейсем

Тăванлă хуласем

Юлташ-хуласем

Фотопухăм

  • Хулана кăнтăр енчен кĕнĕ чухнехи çул çинчи паллă

    Хулана кăнтăр енчен кĕнĕ чухнехи çул çинчи паллă

  • HSBK main office.JPG

    Здание головного банка АО «Казахстан халăхĕн перекет банкĕ»

  • Алма-Ата Горы (Тамара777).jpg

    Алма-Ата. Горы

  • Алма-Ата Вид с Кумбельтау на пик Советов (4317 м). Заилийский Алатау (Алексей Евсеев).jpg

    Вид с Кумбельтау на пик Советов

  • Алма-Ата Вид с Кумбельтау на пик Комсомола (4330м). Заилийский Алатау (Алексей Евсеев).jpg

    Вид с Кумбельтау на пик Комсомола

  • Алма-Ата парк 28 панфиловцев 2 (Алексей Евсеев).jpg

    28 панфиловсен паркĕ

  • 28 панфиловсен паркĕ

    28 панфиловсен паркĕ

  • Almatykoktobe.jpg

    Коктюберен пăхсан

  • Махатма Ганди палăкĕ

    Махатма Ганди палăкĕ

  • Фурманов проспекчĕ

    Фурманов проспекчĕ

  • Landsat satellite photo of Almaty

    Landsat satellite photo of Almaty

  • Медео çинчи пĕве

    Медео çинчи пĕве

Çавăн пекех пăхăр

  • Апорт (панулми тĕсĕ)
  • Тастак
  • Сайран
  • Раимбек проспекчĕ (Алмата)
  • Достык проспекчĕ (Алмата)
  • Толе би урамĕ (Алмата)
  • Казахфильм
  • Рахат Тауэрс

Каçăсем

Ӑнлантарусем

  1. ^ Распоряжение администрации Президента Российской Федерации № 1495 2012 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ. «О написании названий государств — бывших республик СССР и их столиц»
    Казахстанра официаллă ят — «Алматы», анчах та кулленхи калаçура, хăшпĕр кăларăмсенче, çаплах Раççейре хулана «Алма-Ата» теççĕ
  2. ^ АП РФ Распоряжение 17-08-1995 г. № 1495 «О написании названий государств бывших республик СССР и их столиц»
  3. ^ Хулан официаллă сайчĕ 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
  4. ^ История города 2010 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
  5. ^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок alma-ata.gorodasng не указан текст
  6. ^ [1]
  7. ^ "" Справочно-информационный портал «Алматы — Южная Столица» 2006 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ.
  8. ^ https://zelenograd24.ru/pressroom/press-release/detail/343562/
  9. ^ https://biographe.ru/politiki/svetlana-radionova/
  10. ^ https://siapress.ru/official/96288-osnovnie-vektori-deyatelnosti-svetlani-radionovoy-v-rosprirodnadzore
  11. ^ Статья из газеты «Вечерний Алматы»
  12. ^ Информационное агентство КазТАГ