Чӑваш алфавичӗ

«РУВИКИ» ирӗклӗ энциклопединчи материал

Чӑваш ҫырулӑхӗ — авалхи тата хальхи чăваш çырăвĕнче сасӑсене палӑртма шутласа кӑларнӑ тата усӑ курнӑ алфавитсен пӗрлехи ячӗ.

Тӗрлӗ тапхӑрта шутласа кӑларнă алфавитсем:

Кириллица чӑваш алфавичӗ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Паянхи кун Раҫҫей Федерацийӗнче чӑваш чӗлхи валли кириллица тӑрӑх тунӑ алфавит официаллӑ шутланать.

Чӑваш чӗлхин 37 сасӑ паллиллӗ хальхи кириллица алфавичӗпе 1949 ҫултанпа усӑ кураҫҫӗ. Ӑна ватӑ славян азбукинчен пулса тухнӑ вырăс алфавичĕн никӗсӗпе туса хунӑ.

Хальхи чӑваш алфавичӗ:

А а Ӑ ӑ Б б В в Г г Д д Е е Ё ё
Ӗ ӗ Ж ж З з И и Й й К к Л л М м
Н н О о П п Р р С с Ҫ ҫ Т т У у
Ӳ ӳ Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Кун-ҫул[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чӑваш сӑмахӗсене ҫырнӑ чухне усӑ курмалли кириллица сасӑ паллисен таблици (фонетика транскрипцийӗпе)[1]
Авторӗ паллӑ мар
1769 ҫул
Н. И. Золотницкий
1867 ҫул
И. Я. Яковлев
В. А. Белилин
1872 ҫул
И. Я. Яковлев
В. А. Белилин
1872 ҫул
И. Я. Яковлев
1873 ҫул
Н. И. Ашмарин
1910 ҫул

1949 ҫултанпа
Фонетика транскрипцийӗ[2][3] Тӗслӗхсем
А а А а А а А а А а А а А а [ a ] ала
Ъ ъ Ъ ъ Ӑ ӑ Ӑ ӑ Ӑ ӑ [ ə ] ӑшӑ
Б б Б б Б б Б б [ b ]
[ p̬ ] (b)
баобаб
Б̀ б̀ *[ bʲ ]
*[ p̬ʲ ] (bʲ)

В в В в В в В в В в В в В в [ ʋ ]
[ ʋː ]
вӑхӑт

сӑвви

В̀ в̀ *[ ʋʲ ]
G g Г г Г г Г г [ g ] (k̬) газ
Г̀ г̀ [k̬ʲ] (gʲ)
Г г Г̇ г̇ Ҕ ҕ [ x̬ ] (ɣ[4])
Ҕ̀ ҕ̀ [ x̬ʲ ] (ɣʲ)
Д д Д д Д д Д д [ t̬ ] (d) домен
Д̀ д̀ [ t̬ʲ ] (dʲ)
Е е Е е Е е Е е Е е Е е Е е [ je ]
[ʲe]
евӗк
Йо Ёё [jo]
[ʲo]
Ь ь Ь ь Ӗ ӗ Ӗ ӗ Ӗ ӗ [ɘ] (ɘ~ø) ӗҫ
Жж Жж Жж Жж Жж [ ʂ̬ ] (ʐ[5]) журнал
Ж̀ж̀ [ ʂ̬ʲ ] (ʐʲ)
Зз Зз Зз Зз [ s̬ ] (z) завод

зоопарк

З̀з̀ *[ s̬ʲ ] (zʲ)
Ии Ии Ии Ии Ии Ии Ии [ i ]
[ ɨ ]
ир
савни
Іі Ii Іі [ ɨ ]
Йй Йй Йй Jj Йй Йй Йй [ j ]
[ jː ]
йӑва
ийя
Кк Кк Кк Кк Кк Кк Кк [ k ]
[ kː ]
[ kʲ ] (c)
[ kʲː ]
[ k̬ ] (g)
[ k̬ʲ ] (gʲ, ɟ[6])
кӑк
акка
кӗрӗк
лекке
ака
пӗкӗ
К̀к̀ [ kʲ ] (c)
Лл Лл Лл Лл Лл Лл Лл [ l ]
[ lː ]
[ lʲ ]
[ lʲː ]
лайӑх, ала
аллӑ
выля
иллюминатор
Л̀л̀ Ԡԡ Ԡԡ Ԡԡ [ lʲ ]
Мм Мм Мм Мм Мм Мм Мм [ m ]
[ mː ]
мӑйӑр, ама
амма
М̀м̀ *[ mʲ ]
Нн Нн Нн Нн Нн Нн Нн [ n ]
[ nː ]
[ nʲ ] (ɲ[7])
[ nʲː ]
наян, ана
вуннӑ
ӗне
анне
Н̀н̀ Ԣԣ Ԣԣ Ԣԣ [ nʲ ] (ɲ[7])
Оо Oo Оо Оо Оо Оо Оо [ o ] океан
ЬÔ Öö Ӧӧ [ ø ]
Пп Пп Пп Пп Пп Пп Пп [ p ]
[ pː ]
[ p̬ ] (b)
пӑр
аппа
апат
П̀п̀ *[ pʲ ]
Рр Рр Рр Рр Рр Рр Рр [ r ]
[ rː ]
ара
пӗрре
Р̀ р̀ Þ þ [ rʲ ]
С с С с С с С с С с С с С с [ s ]
[ s̬ ] (z)
[ sː ]
сас, ӑс
асам, усӑ
ассӑ
С̀ с̀ Ҫ ҫ Ҫ ҫ Ҫ ҫ Ҫ ҫ [ ɕ ]
[ ɕː ]
[ ɕ̬ ]
ҫӳҫ
виҫҫӗ
уҫӑ
Тт Тт Тт Тт Тт Тт Тт [ t ]
[ tː ]
[ tʲ ]
[ t̬ʲ ] (dʲ)
[ tʲː ]
[ t̬ ] (d)
тыт
паттӑр
тив, тевет
вӗтӗ
тетте
атӑ
Т́т́ Ťт̌ Ťт̌ Ťт̌ [ tʲ ]
[ t̬ʲ ]

У у У у У у У у У у У у У у [ u ] усӑ
Ӱ ӱ Ӱ ӱ Ӳ ӳ Ӳ ӳ Ӳ ӳ Ӳ ӳ [ y ] ӳс
Ф ф Ф ф Ф ф Ф ф [ f ]
[ f̬ ] (v)
штраф
шкафа
Х х Х х Х х Х х Х х Х х Х х [ x ]
[ xː ]
[ xʲ ]
[ xʲː ]
[ x̬ ] (ɣ[4])
[ x̬ʲ ] (ɣʲ)
хух
аххан
хевте
ӗххӗм
ахах
мехел
Х̀ х̀ [xʲ]
[ xʲ ] (ɣʲ)

Ц ц [ ʦ ]
[ ʦː ]
[ ʦ̬ ] (ʣ)
цирк
революци
абзацӗ
Ч ч Чч Т́т́ Ꚋ ꚋ Ꚋ ꚋ Ч ч Ч ч [ ʨ ]
[ ʨː ]
[ ʨ̬ ] (ʥ)
чун
каччӑ
ача
Дч дч Д́ д́ Ђ ђ [ ʨ̬ ] (ʥ)
Ш ш Ш ш Ш ш Ш ш Ш ш Ш ш Ш ш [ ʂ ]
[ ʂː ]
[ ʂ̬ ] (ʐ[5])
шӑршлӑ
ӑшши
ӑшӑ, лаша
Ш̀ш̀ *[ ʂʲ ],
Щ щ [ ʂʨ ]
[ ɕ ]
щётка
ъ ъ
Ы ы Ы ы Ы ы Ы ы Ы ы Ы ы Ы ы [ ɯ ]
[ ɨ ]
ырӑ
ҫын
ь ь ь [ ʲ ]
Ѣ ѣ
Э э Э э Е е Е е Е е Е е Э э [ e ]
[ ɛ ]
илем
эххӗм
Ю ю Ю ю Ю ю [ ju ]
[ ʲu ]
[ u ]
юпа
Я я Я я Яя [ ja ]
[ ʲa ]
[ a ]
ял

выля

Латиница чӑваш алфавичӗ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Арап графикиллӗ чӑваш алфавичӗ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Ҫавӑн пекех пӑхӑр: Пăлхар чĕлхи.
Н. И. Ашмарин 1902 ҫулта кӑларнӑ «Болгары и чуваши» кӗнеке 103-мĕш страницин ӳкерчӗкӗ[8]

Кĕмĕл Пăлхар тапхӑрӗнче чӑвашсем, уйрӑмах мӑсӑльмансем хушшинче, арап графики никӗсӗпе йӗркеленӗ ҫырулӑх анлӑ саралнӑ пулнӑ. Вил тӑпри чулӗ ҫине арап графикипе пӑлхарла ҫырнӑ[8][9] (таблицӑна диалектла тата ҫыхӑннулла вариантсене те кӗртме тӑрашнӑ):

пăлхарла сӑмах Тӗслӗхлӗ транслитераци Хальхи чăваш аналогӗ Хальхи тутар аналогӗ
ﻫﻴﺮ хир хӗр кыз
ﺍﻭﻝ авл ывӑл ул
ﺁﻳﺢ айх уйӑх (ойӑх) ай
ﺟﺎﻝ джал ҫул (ҫол, ~кӑҫал) ел
ﺗﻮﺍﺗﻮ، ﺗﻮﺍﺗﺔ туату, туата тӑват(тӑ) (тват) дүрт
ﺁﻟﻄﻰ، ﺁﻟﻂ алты, алт улт(тӑ) (олт(тӑ)) алты
ﺟﻴﺎﺕ، ﺟﺘﻰ джиат, дж-ти ҫич(чӗ) җиде
ﺳﻜﺮ с-к-р сак(к)ӑр сигез
ﻃﺤﻮﺭ، ﻃﺤﺮ т-хур, т-х-р тӑх(х)ӑр тугыз
ﻭﺍﻥ ван вун(нӑ), вон(нӑ) ун
ﺟﻴﺮﻳﻢ، ﺟﺮﻡ джирим, дж-р-м ҫирӗм егерме
ﻭﻭﻃﺮ вут-р вӑтӑр утыз
ﺟﻮﺭ джур ҫӗр йөз

Руна чӑваш алфавичӗ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Ҫавӑн пекех пӑхӑр: Авалхи тĕрĕк рунисем тата Пăлхар рунисем.

Авалхи чӑваш руна алфавичӗ авалхи тӗрӗк тата авалхи пӑлхар руна алфавичӗсемпе тӑван пулать, вӗсемпе чӑвашсем XIX ӗмӗрченех усӑ курнӑ.

Чӑваш алфавичӗн транслитерацийӗ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Вӗсене пӗр чӑваш алфавитӗнчен тепӗрне «куҫару» йӗрки: рунӑран кириллицӑна, кириллицӑран латиницӑна

Чӑваш алфавичӗн кириллицӑран латиницӑна куҫаракан транслитераци[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чӑваш алфавичӗн транслитерацийӗ[10]
Кириллица KNAB
1995
ALA-LC
1997
Allworth
1971
ISO 9
А системи
ISO 9
Б системи
Юникод Название
Hex Dec
А а a a a A a A a
Ӑ ӑ ä ă ă Ă ă A` a` 102 103 a breve
Б б b b b B b B b
В в v v v V v V v
Г г g g g G g G g
Д д d d d D d D d
Е е ye-, -e- e e, je E e E e
Ё ё yo ë ë Ë ë Yo yo 00CB 00EB 203 235 e diaeresis
Ӗ ӗ ĕ ĕ ö Ĕ ĕ E` e` 114 115 e breve
Ж ж zh zh ž Ž ž Zh zh 017D 017E 381 382 z caron
З з z z z Z z Z z
И и i i i I i I, I` i, i`
Й й y ĭ j J j J j
К к k k k K k K k
Л л l l l L l L l
М м m m m M m M m
Н н n n n N n N n
О о o o o O o O o
П п p p p P p P p
Р р r r r R r R r
С с s s s S s S s
Ҫ ҫ s' ś ś Ş ş S` s` 015E 015F s cedilla
Т т t t t T t T t
У у u u u U u U u
Ӳ ӳ ü ü Ű ű U` u` 170 171 u double acute, u hungarumlaut
Ф ф f f f F f F f
Х х kh kh h H h X x
Ц ц ts t͡s c C c Cz, C cz, c
Ч ч ch ch č Č č Ch ch 010C 010D 268 269 c caron (háček)
Ш ш sh sh š Š š Sh sh 160 161 352 353 s caron (háček)
Щ щ shch shch šč Ŝ ŝ Shh shh 015C 015D 348 349 s circumflex
Ъ ъ `` `` `` `` 02BA 698 модифицирующий 2-ой штрих
Ы ы ï y y Y y Y` y`
Ь ь ` ` ', j ` ` 02B9 697 модифицирующий 1-й штрих
Э э ë ė è, e È è E` e` 00C8 0,00E+000 200 232 e grave
Ю ю ͡iu ju Û û Yu yu 00DB 00FB 219 251 u circumflex
Я я ͡ia ja  â Ya ya 00C2 0,00E+000 194 226 a circumflex

Диакритика[тӳрлет | кодне тӳрлет]

ГОСТ 7.79-2000 (ISO 9:1995) килӗшӳллӗ чӑваш алфавичӗн латиница транслитерацинче 12 сасӑ палли ҫырнӑ чухне ҫиччӗ диакритика паллипе усӑ кураҫҫӗ:

  • breve (Ă ă, Ĕ ĕ сасӑ паллисенче);
  • diaeresis («Ë, ë» сасӑ паллинче);
  • cedilla («Ş, ş» сасӑ паллинче);
  • double acute («Ű, ű» сасӑ паллинче);
  • caron («Ž, ž», «Č, č», «Š, š» сасӑ паллисенче);
  • grave («È, è» сасӑ паллинче);
  • circumflex («Ŝ, ŝ», «Û, û», «Â, â» сасӑ паллисенче).

Асӑрхавсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ҫавӑн пекех

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
  • Алексеев А. А. Паллă чăваш чĕлхеçисем. — Шупашкар, 1982. — С. 2-7.
  • Алексеев А. А. Заметки о первых грамматических трудах по чувашскому языку // Уч. зап. ЧНИИ, вып. 49. Филология. — Шупашкар, 1970. — С. 203—220.
  • Алексеев А. А. Иккĕмĕш грамматика (В. П. Вишневскин «Начертание правил чувашского языка» кенеки тухнăранпа 150 çул çитрĕ) // Ялав. — 1987. № 1. — С. 25.
  • Алексеев А. А. Кто автор первой чувашской грамматики. // Сов. Чувашия. — 19 апреля 1991 г.
  • Алексеев А. А. Урхас Кушкă ачи [Н. И. Золотницкий тĕпчевçĕ çинчен] // Ялав. — 1991. — № 9. — С. 22.
  • Алексеев А. А. Чăваш чĕлхе наукин никĕсне хываканĕ [Осноположник чувашского языкознания], — Чăваш календарĕ. 1969. — Шупашкар, 1968. — 183 с.
  • Алексеев А. А. Чăваш чĕлхин пĕрремĕш грамматики, [1769-мĕш çулта кĕнеке магазинĕнче «Сочинения принадлежащие к грамматике чувашского языка» ятлă кĕеке тухни çинчен] // Коммунизм ялавĕ. — 1990. — июлĕн 7-мĕшĕ.
  • Алексеев А. А. Чăвашсен ылтăн кĕнеки, [Чăваш чĕлхин XVIII ĕмĕрте пичетленсе тухнă 1-мĕш грамматики çинчен] // Тăван Атăл. — 1992. — № 4. — С. 64-67.
  • Алексеев А. А. Ырă ĕç манăçа тухмасть, В. П. Вишневскин «Начертание правил чувашского языка» кĕнеки тухăранпа 150 çул çитрĕ // Коммунизм ялавĕ, 1986. 13 октябрь.
  • Алексеев А. А., Сергеев Л. П. Памятник чувашского языка 1836 года // Исследования по этимологии и грамматике чувашского языка. — Чебоксары, 1989. — С. 78-103.
  • Алексеев А. А. Пирĕн çыруллă культурăн çулĕ-йĕрĕ, [Çырулăх аталанăвĕ çинчен] // Тăван Атăл. — 1994. — 2 №. — С. 66-72.
  • Горский С. П. Очерки по истории чувашского литературного языка дооктябрьского периода. — Чебоксары, 1959. — 49 с.
  • Данилов С. И. Чувашская книга до 1917 г.// Книж. палата Чуваш АССР: Библиография. — Чебоксары, 1950. — 96 с.
  • Димитриева В. Д. Документы об издании книги «Сочинения, принадлежащие к грамматике чувашского языка» // Уч. зап. ЧНИИ, вып. 34. Филология. — Чебоксары, 1967. — С. 153—162.
  • Егоров В. Г. Первая печатная грамматика чувашского языка 1769 г. // Тюркологический сборник. В. 1. — М.-Л., 1959. — С. 85-92.
  • Егоров В. Г. Современный чувашский литературный язык в сравнительно-историческом освещении. Второе, исправленное издание. — Чебоксары, 1971. — С. 37-39.
  • Егоров В. Г. Чăваш чĕлхин пĕрремĕш грамматики // Коммунизм ялавĕ. — 1952. — декабрĕн 24-мĕшĕ.
  • Егоров В. И. Паллă тĕпчевçĕн пархатарлă ĕçĕ [Н. И. Золотницкий словарĕ тухнăранпа 100 çул çитрĕ] // Ялав. — 1976. — № 3. — 27с.
  • Егоров В. П. Деятельность Н. И. Золотницкого по исследованию чувашского языка // О дореволюционной культуре чувашского народа. Уч. зап. ЧНИИ. Вып. 15. — Чебоксары, 1957. — С. 39-102.
  • Золотницкий Н. И. Заметки для ознакомления с чувашским наречием. Отдел звуковой. — Казань, 1871. — Вып. 1. — 64 с.
  • Золотницкий Н. И. Особенности чувашского языка, зависящие от изменения и выпуска согласных гортанных звуков, Из лекций в Казанском миссионерском ин-те Н. И. Золотницкого. — Казань, Изд-во Казан. ун-та, 1877. — 16 с.
  • Золотницкий Н. И. По поводу статьи о «Чуваш кнеге». — Казань, 1867. — 15 с
  • Каховский В. Ф. Была ли письменность у чувашей в древности?// Учен. записки ЧНИИ. — Чебоксары,1962. -Вып. 21. — C. 201—225;
  • Каховский В. Ф. О рунической письменности древних чувашей//100 лет новой чувашской письменности.- Чебоксары, 1972. — С. 23 −24.
  • Комиссаров Г. И. Письменность на чувашском языке в XVIII веке, Архивный материал Проблемы письменности и культуры. — Чебоксары, 1992. — С. 85-104.
  • Налимова С. Чăваш чĕлхин паллă тĕпчевçи — пирĕн ентеш, [Н. И. Золотницкий çинчен] // Пирĕн сăмах (Сĕнтĕрвăрри р-нĕ). — 1999. — раштавăн 18-мĕшĕ.
  • Павлов И. П. Золотницкий Н. И. графики çинчен [Чăвашсен çĕнĕ çырулăхĕ 100 çул тултарас умĕн] // Коммунизм ялавĕ, 1971, ноябрĕн 4-мĕшĕ.
  • Павлов И. П. Н. И. Золотницкий пурнăçĕпе ĕçĕсем. — Шупашкар, 1958. — 63 с.
  • Петров Н. П. Чăваш литература чĕлхин историйĕ. Яковлевченхи тапхăр. Вĕренӳ пособийĕ. — Шупашкар, 1978. — 109 с. (И. Н. Ульянов ячĕпе хисепленекен Чăваш патшалăх университечĕ. Чăваш чĕлхи кафедри).
  • Сергеев Л. П. XVIII ĕмĕрти чăваш çырулăхĕн палăкĕсем, учеб.-хрестомати Ӳ Л. П. Сергеев. — Шупашкар, Чăв. ун-чĕн изд-ви, 2004. — 106 с.
  • Сергеев Л. П. Кивĕ чăваш çырулăхĕ, Вĕренӳ пособийĕ. — Шупашкар, 1988. — 84 с.
  • Сергеев Л. П. Первые печатные грамматики чувашского языка, Учебное пособие. — Чебоксары, Чувашгоспедуниверситет им. И. Я. Яковлева, 2003. — 100 с.
  • Соловьева Г. Чĕри пуласлăхшăн тапнă, [Паллă чĕлхеçĕ, этнограф, фольклорист, педагог Н. И. Золотницкий çинчен] // Хыпар. — 2000. — 20 кăрлач.
  • Трофимов А. А. Древнечувашская руническая письменность: Памятники, алфавит, дешифровка. — Чебоксары, 1993.- 51 с.
  • Ушинский К. Д. Избранные произведения. в. I. — М., 1946. — С. 81-82; Н. И. Золотницкий. Разбор упращенного способа обучению черемисских детей горного населения, сост. И. Кедровым «Справочный листок», г. Казань, 1867, № 135—136.
  • Федотов М. Р. Исследователи чувашского языка. — Чебоксары, Чувашское книжное изд-во, 1959. — 49 с.