Улатӑр

«РУВИКИ» ирӗклӗ энциклопединчи материал
Disambig gray.svg Ку терминӑн ытти пӗлтерӗшсем те пур, Улатӑр (пӗлтерӗшсем) пăхăр.
Хула
Улатăр
выр. Алатырь
Alatyr. Chuvashia. 2021 (2) 04.jpg
Ялав[d] Герб[d]
Ялав[d] Герб[d]
54°51′00″ с. ш. 46°35′00″ в. д.GЯO
Патшалӑх Раҫҫей ФедерацийӗFlag of Russia.svg Раҫҫей Федерацийӗ
Федераци субъекчӗ Чăваш Ен
Улатăр хула тăрăхĕ Улатăр хула
Улатӑр хула пуҫлӑхӗн тивӗҫне вӑхӑтлӑха пурнӑҫлакан Ермолаева Елена Алексеевна
Историпе географи
Никӗсленӗ 1552
Чи малтан асӑнни 1552
Хула пулса тӑнӑ 1552
Лаптӑк 41,7 км²
Ҫӳллӗш 130 м
Климат тӗсӗ континентри вăтам
Сехет тӑрӑхӗ UTC+3:00
Халӑх йышӗ
Халӑх йышӗ
  • ▼32 265 ҫын (2021)[1]
Национальноҫсем вырăссем — 87,3 %, ирҫесем — 7,2 %, чăвашсем — 4,1 %
Катойконим улатăрсе́м
Официаллӑ чӗлхе чӑвашла тата Вырăс чĕлхи
Цифра идентификаторӗсем
Телефон кочӗ 83531
Почта индексӗ 42982X
ОКТМО кочӗ 97704000001
Код ОКАТО (2014 ҫулччен) 97404000000
gov.cap.ru/main.asp?govid=56
Улатăр на карте
Улатăр
Улатăр
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

1552

Улатăр (выр. Алатырь, ирçе Ратор-Ош), — Чăваш республикинче, унăн кăнтăр-хĕвеланăç енче, вырнаçнă хула, пĕр ятлă районăн администрацийĕ кунта вырнаçнă.

Улатăр Сăр юханшыва Улатăр юханшыв юхса кĕнĕ вырăнта, сулахай енче ларать. Шупашкарпа Улатăр хушши 195 çухрăм. Хула лаптăкĕ — 41,7 çм².

Халăх йышĕ, хула тытăмĕ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Хулара пурĕпе 45,8 пин çын (2002) пурăнать, вĕсенчен 87,3% — вырăссем, 7,2% — ирçĕсем, 4,1% — чăвашсем.

Халӑх йышӗ
179518251856[2]185918871897[3]19151931[4]
2830↗3565↗7700↗9347↗9990↗12 209↗25 144↘22 700
19391959[5]1967[6]1970[7]1979[8]1989[9]1992[10]1993[11]
↗29 800↗40 074↗43 000↗43 499↗45 272↗46 593↗47 700→47 700
1996[12]1997[13]1998[14]2000[15]2001[16]2002[17]2003[18]2005[19]
↘47 200→47 200↘47 100↘46 500↘46 200↘43 161↗43 200↘42 700
2006[20]2007[21]2008[22]2009[23]2010[24]2011[25]2012[26]2013[27]
↘42 400↘42 300↘42 200↘41 786↘38 203↘38 200↘37 518↘37 042
2014[28]2015[29]2016[30]2017[31]2018[32]2019[33]2020[34]2021[35]
↘36 610↘36 123↘35 591↘35 298↘34 785↘34 176↘33 752↘32 265
10 000
20 000
30 000
40 000
50 000
1887
1959
1992
2000
2006
2011
2016
2021

1893 ҫулта Улатӑр урлӑ иртекен Мускав-Хусан чукун ҫулне тунӑ хыҫҫӑн хулара халӑх йышӗ питӗ хӑвӑрт ӳсме пуҫланӑ: 1897 ҫулта 12 209 ҫын пурӑнна, 1915 ҫул тӗлне вара 25 144 ҫын ҫитсе икӗ хут ӳснӗ. Ҫапла май Улатӑр хальхи Чӑваш Республикин лаптӑкӗнчи чи пысӑк хуласенчен пӗри пулса тӑнӑ. Танлаштарма: XX ӗмӗр пуҫламӑшӗнче Шупашкарта 5500 яхӑн ҫын пурӑннӑ.

1920 ҫул тӗлне хулара 2909 кил-ҫуртра 19 668 ҫын пурӑннӑ (9486 арҫын тата 10 182 хӗрарӑм), 1923 ҫулхи халӑх ҫыравӗпе вара 17 867 ҫын (8457 арҫын тата 9410 хӗрарӑм) пурӑннӑ.

1917 ҫул хыҫҫӑн хулари халӑх йышӗ ӳсессин хӑвӑртлӑхӗ палӑрмаллах чакнӑ, 1990-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗнчен хула халӑхӗн йышӗ чакма пуҫланӑ.

Халăх этимологийĕ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

"Улатăр" топоним чăвашла ула тăрă (тĕрлĕ тĕслĕ сăрт) пĕлтерĕшне кăтартать.

Кун-çулĕ

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Улатăр вырăнĕнче ĕлĕк-авал ирҫе йăхĕсем пурăннă. Ылтăн Урта тапхăрĕнче е тата та маларах кунта тĕрĕк йăхĕсем куçса килсе пысăк ялсем пуçласа янă. Вĕсене эпир ячĕсенченех пĕлетпĕр — Турхан, Найман тата ытти те. XV-XVI ӗмӗрсенче Улатăр шывĕ тĕлне тĕрĕк йăхĕсем питĕ йышлăн куçа-куçа пыма тытăнаççĕ. Чуппак ялĕ те, Артатту хули те çавăн чухне пуçланнă пулас. Çакна А.Х. Халиков хăйĕн «Татарский народ и его предки» (Тутар халăхĕ тата вĕсен мăн аслашшĕсем) кĕнекинче çирĕплетсе калать. Улатăр шывĕ çине куçса килнĕ паллăрах чăваш пикĕсенчен пĕрин ячĕ истори валли упранса юлнă, ăна Тетек Пекейĕ тенĕ. XVII ӗмӗр пуçламăшĕнче хальхи Улатăр хулипе ун таврашĕнчи çĕрсене Тетек çĕрĕ тесе каланă.

Хальхи Улатар пулнă тĕле вырăссем Хаяр Иван вăхăтĕнче пырса тухнă. Хаяр Иванăн пĕр çарĕ 1552 çулта Хусана кайнă чухне çак çулпа пынă, Улатăр шывĕ урлă каçма виçĕ кĕпер хывнă. Кун пирки «История Чувашской АССР» (Чăваш АССРĕн историйĕ) кĕнекинче çапла çырнă:

Хаяр Иван кунта карман тума шутланă. Кунта хула туни çинчен питĕ кăсăк чăваш халăх сăмахĕсем пур. Историллĕ чăнлавсенче Улатăра 1555 çулта никĕсленĕ пирки курма пулать. Чăнах та, çак хула пушă вырăнта ӳссе ларманни паллă. 1621 çулта вара кунта Брянск хулинчен Стародубский бояринăн 172 çыннине куçарса килсе вырнаçтарнă.

Официаллă версипе хулана 1552 çулта Хаяр Иван никĕсленĕ, 1780 çулта вăл хула таран ӳссе çитет. Чăваш республикине хула 1925 çулхи авăн уйăхĕнчен кĕрет.

Суя çăлкуçсем "пĕлтерни"

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

«Гази-Барадж тарихы» суя хроникăпа (1229-1246 çç. телнелли пулăмсем) килĕшӳллĕн, малтан ку вырăнта Пăлхар патшалăхĕн Мартюба çĕрĕн Алай ятлă кĕпернетĕрĕ 1028 çулта Сăр шывĕ çинче карман никĕсленĕ, кĕпернеттĕр ячĕпе хӳтлĕхе Алай Тура ят панă.

"Гази-Барадж тарихы" — Джагфар Тарихы текен суя хроникăн пĕр пайĕ пулса тăрать.

Транспорт

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Хула витĕр Хусан — Канаш — Пенза чукун çулĕ иртет, Улатăр — Етӗрне çулĕ ăна Чулхула — Мускав çулĕпе пĕрлештерет.

Çутĕç, культура

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Хулара Чукун çул колледжĕ ĕçлет.

Хулинче çуралнă паллă çынсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Улатăр районĕн администраци çурчĕ. Ĕлĕк унта земство управи, татах та маларах утелни кантурĕ пулнă. Çавăнта пĕр вăхăт (1866-1867) çамрăк И.Я.Яковлев çĕрвиçевçĕ ĕçленĕ

Çавăн пекех

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Вуламалли

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ӑнлантарусем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
  1. ^ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
  2. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  3. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  4. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  5. ^ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php.
  6. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  7. ^ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php.
  8. ^ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php.
  9. ^ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php.
  10. ^ http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/3743/5469/5473/5557.
  11. ^ http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/3743/5469/5476/5585.
  12. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  13. ^ http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/3743/5469/5476/5585.
  14. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  15. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  16. ^ http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/3743/5469/5476/5585.
  17. ^ http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  18. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  19. ^ http://gov.cap.ru/SiteMap.aspx?gov_id=18&id=103482.
  20. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  21. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  22. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  23. ^ http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls.
  24. ^ https://web.archive.org/web/20210727110743/http://gov.cap.ru/HOME/75/2012/02/240212/%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D1%87%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%B8%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%B2%D0%BF%D0%BD%202010.doc.
  25. ^ http://www.MojGorod.ru/chuvashsk_r/alatyr/index.html.
  26. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  27. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  28. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar.
  29. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  30. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
  31. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  32. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  33. ^ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  34. ^ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  35. ^ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx.

Каçăсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Чăваш Ен Ку Чăваш Енĕн географипе вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Улатӑр районӗн пурăнан вырăнĕсем

Администраци центрĕ: Улатӑр хула

Ялсем: Алтышево  • Алтышево  • Алтышево-Люльски  • Анютино  • Атрать  • Атрать  • Ахматово  • Баевка  • Безбожник  • Хурăн Ĕшни  • Хурăн Майданĕ  • Борки  • Восход  • Злобино  • Знаменка  • Иваньково-Ленино  • Искра  • Ичиксы  • Калинино  • Кире  • Кувакино  • Кученяево  • Лесной  • Междуречье  • Мирёнки  • Низовка  • Новиковка  • Çĕнĕ Алтышево  • Паснапуç  • Первое-Мая  • Первомайски  • Савут  • Сăр Майданĕ  • Сальнăй  • Санаторный  • Стемас  • Суйкăн  • Çĕнĕ Алтышево  • Çĕнĕ Эйпеç  • Чапаевка  • Шăпчăккасси  • Шумы  • Юность  • Чуварлей  • Явлей  • Ялушево

[[|45px]]
п • с • т
Чăваш Ен
Чăваш Енĕн ялавĕ

Тĕп хула: Шупашкар
Хуласем: Улатӑр | Канаш | Куславкка | Сӗнтӗрвӑрри | Ҫӗнӗ Шупашкар | Çĕрпӳ | Çĕмĕрле | Етӗрне

Муниципаллă-территориллĕ пайланăвĕ:

Районсем: Вăрмар | Вăрнар | Елчĕк | Етĕрне | Йĕпреç | Канаш | Комсомольски | Красноармейски | Куславкка | Муркаш | Патăрьел | Пăрачкав | Сĕнтĕрвăрри | Çĕмĕрле | Çĕрпӳ | Тăвай | Улатăр | Хĕрлĕ Чутай | Шăмăршă | Шупашкар | Элĕк |

Статьясем: Географи | Гербĕ | Гимнĕ | Историйĕ | Халăхĕ | Администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ | Ялавĕ

Чăваш Енĕн гербĕ
Çăлкуç — «https://cv.ruwiki.ru/w/index.php?title=Улатӑр&oldid=1662121»